Лойиха тахлил марузалар курси- 2009. doc

1.4.
Инвестицияларнинг
 
иқтисодий
 
моҳияти
, 
турлари
 
ва
 
таркибий
 
тузилиши
 
«
Инвестиция
» 
атамаси
лотин
тилидаги
«invest» 
сўзидан
келиб
чиққан
бўлиб
«
қўйиш
», «
маблағни
сафарбар
этиш
», «
капитал
қўйилмаси
» 
маъносини
беради
. 
Кенг
маънода
инвестиция
маблағни
кўпайтириб
ва
қайтариб
олиш
мақсадида
капитални
сафарбар
этишни
билдиради
. 
Кўпгина
ҳолларда
«
инвестиция
» 
тушунчаси
иқтисодий
ва
бошқа
фаолият
объектларига
киритиладиган
моддий
ва
номоддий
неъматлар
ҳамда
уларга
доир
ҳуқуқлар
тарзида
таърифланади
. 
Инвестиция
деганда
барча
турдаги
миллий
ва
интеллектуал
бойликлар
тушунилиб
, 
улар
тадбиркорлик
фаолияти
объектларига
йўналтирилиб
, 
даромад
келтириши
ёки
бирор
-
бир
ижобий
самарага
эришиши
зарур
. 
Инвестиция
киритишдан
асосий
мақсад
даромад
олиш
ва
ижобий
ижтимоий
самарага
эришишдир
. 
Инвестиция
тўғрисида
Ўзбекистон
Республикасида
қабул
қилинган
қонунда
кўрсатилишича
, 
инвестиция
бу
иқтисодий
самара
(
фойда
, 
даромад
)
олиш
ёки
ижобий
ижтимоий
натижага
эришиш
учун
сарфланадиган
пул
маблағлари
, 
банкларга
қўйилган
омонатлар
, 
пайлар
, 
қимматли
қоғозлар
(
акция
, 
облигациялар
), 
технологиялар
, 
машиналар
асбоб
-
ускуналар
, 
лицензиялар
ва
самара
берадиган
бошқа
ҳар
қандай
бойликлардир
. 
Бу
иқтисодий
таъриф
инвестициянинг
бозор
иқтисодиёти
шароитида
тўлалигича
фаолият
кўрсатишини
аниқ
тасдиқлайди
. 
Жумладан
, 
унда
, 
биринчидан
, 
инвестициянинг
ўзига
ва
инвестиция
фаолиятининг
объектларига
кенг
таъриф
берилган
; 
иккинчидан
, 
инвестициянинг
бевосита
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

13 
иқтисодий
ва
ижтимоий
самара
олишга
муқаррар
боғлиқлиги
таъкидлаб
ўтилган
. 
Демак
, 
инвестицияга
бозор
муносабатларидан
келиб
чиқиб
берилган
таърифнинг
ўзидаёқ
инвестицион
жараённинг
ҳажми
, 
асосий
босқичлари
, 
яъни
жамғармалар
(
ресурслар
), 
қўйилма
маблағлар
(
сарф
-
харажатлар
), 
самара
(
даромад
, 
фойда
) 
аниқ
ва
равшан
кўрсатиб
ўтилган
. 
Худди
шу
каби
ёндашув
инвестицион
фаолиятнинг
бозор
муносабатларига
ўтиши
учун
замин
яратади
, 
бу
эса
молиявий
моддий
ва
ақлий
бойликларни
қайта
тақсимлашнинг
вертикал
ва
горизонтал
усулларидан
бир
хилда
фойдаланишни
таъминлаб
беради
. 
Иқтисодий
категория
сифатида
инвестиция
қуйидагича
таснифланади
: 
- 
бирламчи
(
авайланган
) 
жамғарилган
капитални
кўпайтириш
мақсадида
капитални
тадбиркорлик
объектларига
жойлаштириш
; 
- 
инвестицион
лойиҳаларни
амалга
ошириш
жараёнида
инвестиция
фаолияти
иштирокчилари
ўртасида
вужудга
келадиган
иқтисодий
муносабатлардир
. 
1998 
йил
24 
декабрда
қабул
қилинган
Ўзбекистон
Республикасининг
“
Инвестиция
фаолияти
тўғрисида
”
ги
қонуннинг
3-
моддасига
асосан
тайинланиш
объектига
кўра
инвестициялар
қуйидаги
турларга
бўлинади
: 
капитал
, 
инновацион
ва
ижтимоий
. 
Капитал
инвестицияларга
асосий
жамғармаларни
ташкил
этиш
ва
тиклаш
ҳамда
моддий
бойликлар
ишлаб
чиқаришнинг
бошқа
шаклларига
киритиладиган
инвестициялар
киради
. 
Инновацион
инвестицияларга
техника
ва
технологиянинг
янги
авлодини
ишлаб
чиқиш
ва
ўзлаштиришга
киритиладиган
инвестициялар
киради
. 
Ижтимоий
инвестициялар
инсон
салоҳияти
, 
билимлари
ва
ишлаб
чиқариш
тажрибасини
ҳамда
номоддий
бойликларнинг
бошқа
шаклларини
ривожлантиришга
киритиладиган
инвестициялар
киради
.
Хорижий
мамлакатларнинг
тажрибаси
ва
инвестиция
тўғрисида
қабул
қилинган
қонунларнинг
моҳиятидан
келиб
чиқиб
, 
инвестициянинг
шартли
равишда
учта
турини
ажратиш
мумкин
: 
- 
молиявий
инвестициялар
; 
- 
моддий
инвестициялар
; 
- 
ақлий
(
интеллектуал
) 
инвестициялар
. 
Бозор
иқтисодиёти
шароитида
ҳар
бир
инвестиция
турининг
ўзига
хос
ўрни
бўлади
. 
Молиявий
инвестициялар
таркибига
маҳаллий
ва
хорижий
мамлакатларнинг
пул
бирликлари
, 
банклардаги
омонатлар
, 
депозит
сертификатлар
, 
акциялар
, 
облигациялар
, 
векселлар
ва
бошқа
қимматли
қоғозлар
ҳамда
тенглаштирилган
бойликлар
киради
. 
Моддий
инвестициялар
таркибига
асосий
фондлар
, 
яъни
бинолар
, 
асбоб
-
ускуналар
, 
иншоотлар
, 
коммуникациялар
ва
бошқа
турдаги
асосий
ишлаб
чиқариш
фондларининг
фаол
ва
пассив
қисмлари
киради
. 
Ақлий
(
интеллектуал
)
 
инвестициялар
миқдори
жуда
ранг
-
барангдир
, 
яъни
улар
мулкий
ҳуқуқлар
шаклидаги
инвестициялар
, 
ақлий
меҳнатга
оид
шаклдаги
инвестициялар
ва
табиий
ресурслардан
фойдаланиш
шаклидаги
инвестициялардан
иборат
. 
Мулкий
ҳуқуқлар
гуруҳига
кирадиган
инвестицияларнинг
хиллари
бозор
муносабатларининг
нечоғлик
ривожланганлигига
, 
миллий
бозорларнинг
ўзига
хос
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

14 
томонларига
қараб
ҳар
хил
бўлади
. 
Ақлий
меҳнатга
оид
ҳақ
-
ҳуқуқлар
шаклидаги
инвестициялар
таркибига
муаллифлик
ҳуқуқлари
, “
ноу
-
хау
”, 
кашфиётлар
, 
товар
белгиларига
бериладиган
лицензиялар
ва
бошқа
хил
эгалик
ҳуқуқлари
киради
. 
Инвестицияларнинг
қайд
этилган
турлари
ва
шакллари
асосида
тадбиркорлик
, 
ишбилармонлик
ва
бошқа
давлат
томонидан
таъқиқланмаган
фаолиятларни
барча
инвесторлар
томонидан
амалий
равишда
йўлга
қўйиш
, 
маблағлар
сарфлаш
ва
уларни
амалиётга
тадбиқ
этиш
чора
-
тадбирларининг
йиғиндиси
инвестиция
фаолиятини
англатади
. 
Бозор
иқтисодиётида
инвестиция
фаолиятини
фуқаролар
, 
ҳуқуқий
шахслар
(
корхоналар
, 
фирмалар
, 
акционер
жамиятлари
ва
бошқа
типдаги
мулк
эгалари
) 
ва
давлат
юритади
.
Инвестиция
фаолиятини
йўлга
қўйишда
ҳар
бир
мулк
эгаси
, 
биринчи
навбатда
ўз
манфаатини
кўзлаб
ягона
мақсадга
, 
яъни
фойда
олиш
ва
самарага
эришишни
режалаштиради
. 
Инвестиция
фаолиятини
ташкил
этишда
унинг
объект
ва
субъектлари
иштирок
этади
. 
Инвестиция
объекти
бўлиб
, 
инвесторлар
томонидан
келгусида
юқори
даромад
олиш
учун
иқтисодиётга
йўналтирилган
барча
мулкий
, 
молиявий
ва
интеллектуал
бойликлар
ҳисобланади
. 
Инвестиция
субъектлари
- 
инвестиция
фаолиятида
иштирок
этувчи
мулкий
ва
интеллектуал
бойликларга
эга
бўлган
жисмоний
, 
ҳуқуқий
шахслар
ва
давлатдир
. 
Инвестиция
субъектлари
орасидаги
муносабатлар
ишлаб
чиқариш
хусусиятига
эгадир
. 
Капитал
қўйилмалар
шаклида
инвестиция
фаолиятини
амалга
ошириш
субъектлари
қуйидагилардир
: 
инвесторлар
, 
пудратчилар
, 
капитал
қўйилма
объектларидан
фойдаланувчилар
ва
бошқалар
. 
Инвестициялар
– 
бу
ҳали
буюмлашмаган
, 
лекин
ишлаб
чиқариш
воситаларига
қўйилган
капитал
. 
Ўзининг
молиявий
шаклига
кўра
, 
улар
фойда
олиш
мақсадида
хўжалик
фаолиятига
қўйилган
фаоллар
ҳисобланса
, 
иқтисодий
хусусиятига
кўра
, 
у
янги
корхоналар
қуришга
, 
узоқ
муддатли
хизмат
кўрсатувчи
машина
ва
асбоб
ускуналарга
ҳамда
шу
билан
боғлиқ
бўлган
айланма
капиталнинг
ўзгаришига
кетган
харажатлардир
. 
Амалиётда
инвестицияларнинг
манбаларига
кўра
тузилиши
билан
бирга
уларнинг
тармоқ
(
ҳудудий
) 
тузилиши
, 
мулкчилик
шаклларига
кўра
тузилиши
, 
такрор
ишлаб
чиқариш
тузилиши
ва
технологик
тузилиши
фарқланади
.
Инвестицияларнинг
тармоқ
(
ҳудудий
) 
тузилиши
алоҳида
тармоқ
(
ҳудуд
)
нинг
маълум
даврда
қилинган
инвестиция
сарфларидаги
улушини
кўрсатса
, 
мулкчилик
шаклларига
кўра
тузилиши
жами
инвестициялар
манбаи
ва
сарфидаги
давлат
ва
нодавлат
мулки
объектларининг
ҳиссасини
кўрсатади
. 
Такрор
ишлаб
чиқариш
тузилиши
янги
қурилиш
, 
ишлаб
чиқаришни
кенгайтириш
, 
реконструкция
қилиш
ва
қайта
қуроллантириш
мақсадларида
сарфланган
инвестицияларнинг
жами
инвестициялардаги
улуши
кўринишида
аниқланади
. 
Инвестицияларнинг
технологик
тузилиши
қурилиш
-
монтаж
ишлари
, 
ускуна
ва
инвентарлар
ҳамда
бошқа
харажатлар
(
лойиҳа
-
қидирув
ишлари
, 
бошқарув
харажатлари
ва
х
.
к
.)
га
қилинган
харажатларнинг
жами
инвестиция
харажатларидаги
улушини
кўрсатади
.
Инвестиция
киритишда
, 
аввало
: 
- 
инвестиция
фаолияти
субъектларнинг
мустақиллиги
ва
ташаббускорлиги
; 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

15 
- 
киритилаётган
моддий
неъматларга
инвестиция
мақомини
бериш
(
фуқаро
ўзининг
эҳтиёжларини
қондириш
учун
олган
буюмлари
инвестиция
бўла
олмайди
); 
- 
қонун
билан
белгиланган
инвестиция
фаолиятини
амалга
ошириш
имконияти
яратилиши
зарур
бўлиб
ҳисобланади
.