Лойиҳа Ўзбекистон республикаси адлия вазирлиги тошкент давлат юридик университети

3.5. Хўжалик юритувчи субъектлар томонидан устун мавқени 
суиистеъмол қилиши 
Хўжалик юритувчи субъектлар томонидан устун мавқега эга 
бўлишнинг ўзи монополистик фаолият деб ҳисобланмайди. 
Монополистик фаолият бўлиши учун албатта хўжалик юритувчи 
субъект ўзининг устунлик мавқеини суистеъмол қилиши керак. Ўз 
мавқеини суистеъмол қилиш хўжалик юритувчи субъектнинг 
рақобатни чеклаш ёки бошқа хўжалик юритувчи субъектларнинг 
иқтисодий манфаатларига зарар етказиш билан боғлиқ бўлган 
ҳаракатларида намоён бўлади. 
Хўжалик 
юритувчи 
субъектнинг 
устунлик 
мавқеини 
суистеъмол қилиши билан боғлиқ ҳаракатларни икки гуруҳга 
ажратиш мумкин. 
Биринчи гуруҳ
да, монополистик фаолият хўжалик юритувчи 
субъектнинг бир томонлама ҳаракатларни содир этиши орқали 
амалга оширилади. 
22
Moritz Lorenz.“Introduction to EU Competition Law” Cambridge University Press, - New York; 2013, - p.231 
Ушбу ҳаракатларга қуйидагилар киради: 

бозорда тақчилликни келтириб чиқариш ва нархларни 
ошириш мақсадида товарларни муомаладан олиб қўйиш; 

тегишли товарни ишлаб чиқариш ёки етказиб бериш 
имкониятлари мавжуд бўлганда шартнома тузишдан бош 
тортиши; 

монопол қиммат ёки монопол арзон нархларни 
белгилаш;

---

70 
Иккинчи гуруҳ
да, монополистик фаолият хўжалик юритувчи 
субъектнинг бошқа хўжалик юритувчи субъектлар билан 
шартномалар тузишида намоён бўлади. 
Юқорида санаб ўтилган учала ҳолатда устун мавқега эга 
бўлган хўжалик юритувчи субъект ўзи учун фойдали, контрагент 
учун фойдали бўлмаган шартлар асосида шартнома тузади. Бу эса 
унга қўшимча даромад келтиради ва унинг устунлик мавқеи янада 
кучаяди. Бироқ хўжалик юритувчи субъектнинг монополистик 
фаолияти билан боғлиқ ҳаракатлари баъзи ҳолларда қонуний деб 
топилиши ҳам мумкин. Бунинг учун ушбу ҳаракатларнинг ижобий 
ҳамда салбий томонлари таққослаб кўрилади. 
Европа 
Иттифоқининг 
“Европа 
Иттифоқи 
фаолияти 
тўғрисида”ги шартномасининг 102-моддаси устун мавқени 
суиистеъмол қилишга бағишланган бўлиб, унга кўра устун мавқега
эга бўлган тадбиркорлик субъектлари ўз фаолиятларини олиб 
боришда эркиндирлар, аммо уларнинг бозорда рақобатни 
чекламаслик учун “махсус жавобгарлиги” мавжуд. Мазкур атама 
биринчи марта Европа Иттифоқи суди томонидан Мишелин 
(Michelin) компаниясининг устун мавқеини кўриб чиққан суд 
ишида илк марта ишлатилган бўлиб, унда суд компаниянинг юк 
машиналари, автобуслар ва шу тоифадаги автомобиллар 
шиналарини қайта янгилашда бонус ва чегирмалар тизимини 

бошқа хўжалик юритувчи субъектларнинг бозорга 
киришига тўсқинлик қилиши.
 
Буларга қуйидагилар киради: 

контрагентга шартнома моҳиятига тааллуқли бўлмаган 
шартларни мажбуран киритиш; 

контрагентни бошқа хўжалик юритувчи субъектларга 
нисбатан тенг бўлмаган вазиятга солиб қўядиган камситувчи 
шартларни шартномага киритиш; 

контрагент томонидан бошқа товарларни сотиб олиш 
ёки сотиш ёхуд контрагентнинг бошқа хўжалик юритувчи 
субъектлардан товарлар сотиб олишидан ёки бошқа хўжалик 
юритувчи субъектларга товарлар сотишидан ўзини тийиш шарти 
билан шартнома тузишга розилик бериш.
 

---

71 
қўллаган ҳолда устун мавқеини суиистеъмол қилганлик масаласини 
кўриб чиққан. Мазкур иш бўйича чиқарилган қарорда суд “устун 
мавқега бўлишнинг асосларидан қатъий назар, тадбиркорлик 
субъектининг бозорда рақобатни чекламаслик учун махсус 
жавобгарлиги мавжуд” деган қарорга келган. Шундай қилиб, 
юқоридаги 
шартноманинг 
102-моддаси 
устун 
мавқени 
тақиқламайди, устун мавқега эга бўлган компанияларга махсус 
чекловларни ўрнатган. 
23
23
Moritz Lorenz.“Introduction to EU Competition Law” Cambridge University Press, - New York; 2013, - p.188 

---

72 

---

73