Лойиҳа Ўзбекистон республикаси адлия вазирлиги тошкент давлат юридик университети

биринчидан
, рақобатнинг моҳияти хўжалик юритувчи 
субъектлар ўртасидаги мусобақалашувда намоён бўлади; 
иккинчидан
, 
мусобақалашув 
хўжалик 
юритувчи 
субъектларнинг хатти-ҳаракатларида намоён бўлади; 
учинчидан
, мусобақалашув натижасида хўжалик юритувчи 
субъектнинг товар ёки молия бозоридаги товар муомаласининг 
умумий шарт-шароитларига бир томонлама тартибда таъсир 
кўрсатиш имконияти истисно этилади ёки чекланади.
“Рақобат тўғрисида”ги Қонунга кўра, хўжалик юритувчи 
субъект деганда, товарларни ишлаб чиқариш, олиш ва реализация 
қилиш фаолияти билан шуғулланувчи юридик шахс, шу жумладан 
чет эллик юридик шахс, хўжалик бошқаруви органи, шунингдек 
якка тартибдаги тадбиркор тушунилади. 
Бундан келиб чиқадики, рақобат—бу хўжалик юритувчи 
субъектларнинг (рақобатчиларнинг) товарлар олди-сотдиси, ишлар 
бажариш ва хизматлар кўрсатишида сифат, нарх, қўшимча 
хизматлар кўрсатиш даражасини белгилаш орқали бозорда кенгроқ 
ўрин эгаллашга қаратилган фаолиятидир. 
Рақобат 
тушунчасининг 
акси 
сифатида 
“монополия” 
тушунчасини кузатишимиз мумкин. Мазкур термин юнон тилидан 
олинган бўлиб, mono-“танҳо”, poleo-“сотаман” деган маъноларни 
англатади.
Монополистик фаолият эса хўжалик юритувчи субъектларнинг, 
давлат бошқаруви органлари ва маҳаллий давлат ҳокимияти 
органларининг рақобат фаолиятини тартибга солувчи қонун 
ҳужжатларига хилоф бўлган, рақобатга йўл қўймасликка, 

---

19 
рақобатни чеклаш ёки бартараф этишга қаратилган ҳаракатлари ёки 
ҳаракатсизлигидир.
Жорий қонунчилигимизга биноан, монополистик фаолият 
тушунчасига легал таъриф мавжуд эмас. Аммо “Рақобат 
тўғрисида”ги қонунда “Рақобатга қарши ҳаракатлар”деб номланган 
алоҳида боб мавжуд бўлиб, унда устун мавқени суиистеъмол 
қилиш, хўжалик юритувчи субъектларнинг рақобатни чеклайдиган 
келишиб олинган ҳаракатлари ва битимларини тақиқлаш, давлат 
бошқаруви органлари, маҳаллий давлат ҳокимияти органлари ва 
юридик шахслар бирлашмаларининг рақобатни чеклайдиган 
ҳужжатлари ҳамда ҳаракатларини тақиқлаш, инсофсиз рақобатни 
тақиқлаш каби институтлар, шунингдек, “савдоларни ва иқтисодий 
концентрацияни монополияга қарши тарзда тартибга солиш” деб 
номланган бобда танлов (тендер) савдоларига доир монополияга 
қарши талаблар, биржа савдоларига доир монополияга қарши 
талаблар, хўжалик юритувчи субъектларни ташкил этиш, қўшиб 
юбориш ва қўшиб олишга доир монополияга қарши талаблар, 
акцияларни (улушларни) ва бошқа мулкий ҳуқуқларни олишда 
монополияга қарши талаблар, олдиндан розилик олиш тартиби, 
жисмоний шахснинг хўжалик юритувчи субъектларнинг бошқарув 
органларидаги иштироки, хўжалик юритувчи субъектларни 
мажбурий 
тарзда 
бўлиш 
ёки 
ажратиб 
чиқариш 
каби 
субинститутларда акс эттирилган.
Мазкур ҳолат юзасидан шундай хулосага келиш мумкинки, 
гарчи қонунчиликда тўғридан-тўғри монополистик фаолият 
тушунчаси келтириб ўтилмаган бўлса-да, моҳиятан монополистик 
фаолиятга қарши иститутларга оид нормалар акс эттирилган. 
Шу ўринда рақобат тушунчасига хориж давлатлари 
қонунчилигида берилган таърифларни кўриб чиқиш ҳам мақсадга 
мувофиқдир. Хусусан, Япониянинг 1993 йил 19 майдаги № 47 сон 
“Инсофсиз рақобатнинг олдини олиш тўғрисида”ги Қонуни
10
мавжуд. Мазкур қонуннинг мақсади бизнес вакиллари ўртасида 
адолатли рақобатни ҳамда бу борадаги тегишли халқаро 
келишувларнинг бажарилишини таъминлаш, шу билан биргаликда, 
инсофсиз рақобатнинг олдини олиш чораларини кўриш ва 
10
Unfair Competition Prevention Act (Act No. 47 of May 19, 1993, as amended up to Act No. 30 of April 30, 2009. 
http://www.wipo.int

---

20 
инсофсиз рақобат натижасида етказилган зарарни компенсация 
қилиш, бунинг натижасида эса халқ хўжалигининг соғлом 
ривожланишига ҳисса қўшиш ҳисобланади. Мазкур қонунни 
таҳлил қиладиган бўлсак, унда рақобат тушунчасининг легал 
таърифини учратмаймиз. Аммо инсофсиз рақобатни ўзида акс 
эттирувчи ҳаракатлар санаб ўтилади. Бунда япон қонунчилиги 
инсофсиз рақобатнинг олдини олиш ва унга қарши курашиш 
орқали адолатли рақобатни таъминлаш йўлини тутади. 
Корея Республикасининг 1961 йил 30 декабрда қабул қилинган 
№911 сон қонунга 2011 йил 30 июндаги №10810 сон Қонун билан 
ўзгартишлар киритилган “Инсофсиз рақобатнинг олдини олиш ва 
тижорат сири тўғрисида”ги Қонуни
11
да ҳам рақобат тушунчасининг 
таърифи келтирилмаган бўлсада, аммо инсофсиз рақобатни қайси 
ҳарактларда ифодаланиши таснифланган. 
Айни ҳолатда Япония ва Корея Республикасининг бу борадаги 
ёндашувининг ўхшашлигининг гувоҳи бўламиз. 
Ҳозирги пайтда бу борадаги қонунларнинг номланишида 
дунёда ягона стандарт мавжуд эмас. Қонунларнинг номланиши, 
қоида тариқасида, қонунларнинг мақсади ва уларнинг мамлакат 
қонунчилиги 
иерархиясида 
эгаллаган 
ўрнига, 
шунингдек 
мамлакатнинг қонунчилик анъаналарига боғлиқ
12
.
Бутун дунёда барча давлатлар томонидан иқтисодиётни 
ривожлантириш мақсадида ҳамда соғлом рақобат муҳитини 
таъминлаш 
учун 
рақобат 
тўғрисидаги 
қонунчиликни 
шакллантиришга кенг эътибор қаратилади. Бу турдаги қонунлар 
барча давлатларнинг қонунчилик тизимидан муҳим ўрин эгаллаган.
Мисол учун, 1889 йилда қабул қилинган Канаданинг
13
антимонопол қонуни рақобат борасидаги қонун шаклидаги 
ҳужжатларнинг биринчиси дейиш мумкин. Мазкур қонун 
рақобатни рағбатлантириш ва Канаданинг дунё савдосига 
чиқишини мақсад қилиб қўйган эди. Рақобатни муҳофаза қилишга 
доир дастлабки қонунлар АҚШда Фуқаролар уруши тугаши билан 
11
Unfair Competition Prevention and Trade Secret Protection Act (Act No. 911 of December 30, 1961, as amended 
up to Act No. 10810 of June 30, 2011. 
http://www.wipo.int
 
 
12
Типовой закон о конкуренции. Серия документов ЮНКТАД по проблематики законодательства и 
политики в области конкуренции // Проект комментариев к возможным элементам статей типового закона и 
типовых законов. Женева. 2000. с.20., 
http://www.un.org
  
13
Закон Канады «О предотвращении и подавлении объединений, направленных на ограничение торговли» 
(“Act for the prevention and suppression of combinations formed in restraint of trade”: 
http://www.mccarthy.ca
  

---

21 
қабул қилинган. АҚШ қонунчилигига кўра бундай турдаги 
қонунлар антитрест қонунлари сифатида қайд этилади. Бу инглиз 
тилидаги “Antitrust Law” атамаси асосида вужудга келган. Бундай 
қонунларнинг биринчиси Мериленд штатида 1867 йилда қабул 
қилинган қонун ҳисобланади. 1890 йилда АҚШда “Шерман 
қонуни” номи билан машҳур бўлиб кетган Федерал қонун кучга 
кирган. Мазкур қонунга кўра, штатлараро савдо алоқаларини 
чеклашга қаратилган битимларни тузиш, муайян турдаги товарлар 
савдосида монополистик фаолиятни вужудга келтириш тақиқлаб 
қўйилган.
Европада эса бу борадаги дастлабки қонун 1923 йилда 
Германияда қабул қилинган. Бу қонуннинг қабул қилинишига сабаб 
хусусий сектордаги тадбиркорлар томонидан нарх-навонинг ҳаддан 
ортиқ ошириб юборилгани эди. Лекин бу қонун иқтисодий 
жараённи деярли тартибга сола олмаган. 
Ғарбий Европада том маънодаги антимонопол қонун 1950 
йилларда вужудга келди. 1958 йил 1 январда Европа иқтисодий 
иттифоқини ташкил этиш тўғрисида Рим шартномаси кучга кирди. 
Мазкур шартномадаги рақобатни муҳофаза қилишга қаратилган 
нормалар ҳозирги кунга қадар ҳам аъзо давлатлар ҳуқуқ 
нормаларидан ҳам устун турувчи нормалар ҳисобланади.
Рим шартномаси рақобатга зид хатти-ҳаракатларни тақиқловчи 
икки ҳолатни ўзида акс эттирган: 
биринчидан, 
рақобатга 
зид 
келишувларни,ассоциациялар(бирлашмалар), 
компанияларнинг 
рақобатга зид қарорлари, рақобатга зид келишиб олинган хатти-
ҳаракатларни тақиқлаш, шунингдек, ассоциация(бирлашмалар) ва 
компанияларнинг йўл қўйилшига рухсат бериладиган келишувлари 
ҳақида қайд этилган; 
иккинчидан, товар бозорларида компанияларнинг устун 
мавқени суистеъмол қилишини тақиқлашга доир ҳолат. Мазкур 
тақиқ ҳеч қандай истисноларга йўл қўймаган.
Дунё миқёсида рақобатни ҳуқуқий тартибга солиш борасидаги 
нормаларни 1883 йилдаги Саноат мулкини муҳофаза қилиш 
тўғрисидаги Париж конвенциясида ҳам учратиш мумкин. Хусусан, 
мазкур конвенцияда инсофсиз рақобат тушунчаси тариф берилган. 
Ушбу конвенциянинг 10-bis моддасига кўра, Иттифоққа аъзо 

---

22 
бўлган давлатлар аъзо давлатларнинг фуқароларини инсофсиз 
рақобатдан самарали ҳимоя қилишини таъминлаш шарт. 
Мамлакатимзда рақобат тушунчасининг легал таърифи мавжудлиги 
ижобий ҳолат ҳисобланади. Шу билан биргаликда мазкур 
тушунчанинг юридик маъноси билан биргаликда иқтисодий 
категория сифатидаги аҳамиятини ҳам унутмаслик мақсадга 
мувофиқдир.