Logopedik o‘yin fanining maqsadi. Bolalarning ta’limiy, tarbiyaviy, korreksion rivojlanishida o‘yinning ahamiyati

Didaktik o‘yinlar: Didaktik o‘yinlar bolalar tarbiya vositasi sifatida keng qo‘llaniladi. Didaktik o‘yin ta’lim bilan bevosita bog‘liq bo‘lib unga yordam beradi. Didaktik o‘yin bolalarning ish va imkoniyatlariga mos keladigan ta’lim berish metodidir. Didaktik o‘yinlar bolalarning tevarak atrof to‘g‘risidagi bilimlarini mustahkamlashga yordam beradi, o‘z shaxsiy tajribalari va mashg‘ulotlarda olgan bilimlarini amalda qo‘llay bilishga o‘rgatadi, ulardagi fikrlash qobiliyatlarini, ijodiy kuchlarini, sensor jarayonini rivojlantiradi, olgan bilimlarini tartibga soladi. Didaktik o‘yinlar ta’lim jarayonini yengilroq va qiziqarliroq qiladi. Bolalar yoshlariga mos qiziqarli faoliyat orqali o‘yinda amalga oshiriladigan aqliy tarbiya vazifasini juda oson va yaxshi o‘zlashtiradilar. Didaktik o‘yin kattalar tomonidan bolalarni aqliy rivojlantirish maqsadida yaratiladi. Unda o‘yin elementlari qancha ko‘p bo‘lsa, bolalarga u shuncha ko‘p quvonch bag‘ishlaydi. Didaktik o‘yinlarning muhim tomoni uni o‘tkazishdan ko‘zda tutiladigan g‘oyadir. O‘yin g‘oyasi bolalarda o‘yinga qiziqish uyg‘otadi, ko‘pincha bu g‘oya didaktik o‘yinni boshlashga sababchi bo‘ladi. Didaktik o‘yinda amal qilinadigan qoidalar o‘yin xarakatlarinig to‘g‘ri noto‘g‘riligini aniqlovchi va ularga baxo beruvchi mezon xisoblanadi. Bolalarning biror bolaga nisbatan “U o‘yin qoidasini buzib o‘ynayapti” deyishlarining o‘zi ularning o‘yin qoidalariga qandaydir o‘zgartirib bo‘lmaydigan qonundek munosabatda bo‘lishlarini ko‘rsatadi. Bolalarning o‘yin qoidalarini o‘rganib olishlari va ularga rioya qilishlari ularda mustaqillikni o‘yin jarayonida o‘z o‘zini o‘zaro bir birlarini nazorat qila bilishi qobiliyatini tarbiyalashga yordam beradi.
Didaktik o‘yinning o‘yin faoliyati sifatidagi o‘ziga xos xususiyati shundan iboratki, tarbiyachining bolalar bilan va bolalarning bir birlari bilan o‘zaro munosabatlari o‘yin tarzida bo‘ladi. Bolalar ko‘pincha o‘yin mazmuni bilan belgilanadigan va o‘yin xarakatlari talab qiladigan biron bir rol bajaradilar. Didaktik o‘yin amaliy faoliyat bo‘lib unda bolalar mashg‘ulotlarda olgan bilimlaridan foydalanadilar. Bu jihatdan didaktik o‘yinning ahamiyati shundan iboratki, u olingan bilimlarini turlicha qo‘llanishi uchun aqliy faoliyatni kuchaytirish uchun qat’iy sharoit yaratadi. Yakka tartibdagi didaktik o‘yinni tashkil qilish bilan tarbiyachi alohida munosabatlar uchun qulay sharoit yaratadi, aqliy faolliyatda orqada qolishning sabablarini aniqlaydi, ko‘p mashq qildirish bilan bunday bolalarning o‘sish darajasini oshiradi.
Didaktik o‘yinlar quyidagi maqsadlarda o‘tkaziladi. Bolalarda didaktik o‘yinchoqlar bilan yakka yakka o‘ynash ko‘nikmasini rivojlantirish, jamoa o‘yinlarini tashkil etish, narsalarni faqat bir rangiga qarab ajratib olish, katta kichikligiga qarab ajratish xalqachalarni va kubikchalarni muntazam shaklda terib, ulardan narsalar yasash. Musiqaviy didaktik o‘yinlarda esa musiqa ovozlarining ba’zi bir xususiyatlarini farq qilishga o‘rgatish qadam va yugurish ritmini ajrata bilishga o‘rgatish vazifalari ham xal etiladi. Didaktik o‘yin orqali bolalarda eshitish, ko‘rish, sezish a’zolari yordami bilan turli narsalar va ularni yasash uchun ishlatilgan materiallarning xossalarini bilib olish, narsalarni tashqi ko‘rinishga qarab bir biriga taqqoslash guruhlarga ajratishni o‘rgatish vazifalari amalga oshiriladi. Didaktik o‘yin davomida bolalar o‘rtaga qo‘yilgan masalani xal etishda sabr matonatli bo‘lishga, qiziquvchanlikka, diqqat e’tiborlikka odatlantirib boriladi. Musiqaviy didaktik o‘yinlar orqali tovushlarni diqqat bilan tinglab baland pastligiga ritmiga, tembriga, dinamikasiga qarab bir biridan farq qila olishga o‘rgatib boriladi. Katta guruhda didaktik o‘yinlar quyidagi vazifalarni xal etishni maqsad qilib qo‘yadi. Kuzatuvchanlik, narsalarni tekshira bilish, bir birini taqqoslay olish, ularning belgilaridagi kichik farqlarni aytib bera olish kabi sensor qobiliyatlarini tarbiyalash, biron hayvon, o‘simlik, transport ta’rif tavsif qilib berilganda ularning nomini topa olish malakasini o‘stirish, bolalarni umumiy tasavvurini buyumlarni umumiy belgilariga qarab guruhlarga bo‘lish qobil yatini rivojlantirish, so‘z boyligini faollashtirish va to‘ldirish, qismlardan yaxlit narsalar (kubiklar, mozaika va boshqalar) yasash malakasini o‘stirish.
Nutqning rivojlanishi murakkab va ko'p qirrali hodisa. Nutq insonning tug'ma qobiliyati emas, u bolada o'sish va rivojlanish bilan birga asta-sekin shakllanadi. Bolaning nutqi qanchalik boy va to`g`ri bo`lsa, uning fikrlarini bayon qilish shunchalik oson kechadi, voqelikni bilish imkoniyatlari shunchalik keng bo`ladi, bolalar va kattalar bilan munosabatlari, xulq-atvori, binobarin, umuman uning shaxsiyati to`liqroq bo`ladi. Qonunbuzarliklarning oldini olishda hal qiluvchi rol nutqni rivojlantirish bolani rivojlanishida ikkilamchi og'ishlarning oldini olishga imkon beradigan iloji boricha tuzatish va tarbiyaviy ishlar o'ynaydi. Rivojlanishning o'ziga xos xususiyatlari tufayli bolalar maqsadga muvofiq o'rganish va rivojlanishda. Logopedik bolalar ijtimoiy tajribani o'z-o'zidan o'rganishmaydi, ayniqsa erta yosh... Nutqida nuqsoni bo'lgan bolalarning rivojlanish xususiyatlarini o'rganayotgan olimlar, avvalambor, ularning atrofiga qiziqish yo'qligini ta'kidlaydilar. Shu sababli, ushbu bolalarga ta'lim va tarbiya berishni tashkil qilish uchun ularning bilim faolligini oshirishga qaratilgan ta'sir usullari alohida o'rin tutadi, bu erda tuzatish va rivojlantirish o'yinlarini maqsadga muvofiq tashkil etish alohida o'rin tutadi.
O'yin bolalarga ta'lim berish, ularga turli xil harakatlarni ob'ektlar, usullar va aloqa vositalari bilan o'rgatish maqsadida kattalar tomonidan o'rganiladigan bolalar faoliyatining turlaridan biridir.
O'yin usuli bolalar bilan ishlashning asosiy usuli hisoblanadi. O'yinlar davomida bolalar boshqa mashg'ulotlar bilan bir qatorda to'g'ri nutq qobiliyatlari va qobiliyatlarini o'zlashtiradilar. O'yin o'quv jarayonining o'zini hissiy, samarali qilishi, bolaga o'z tajribasini to'plashiga imkon yaratishi kerak.
Maktabgacha yoshdagi ovozli talaffuzning buzilishini bartaraf etish, bolaning keyingi hayotida katta ahamiyatga ega. Tovushli talaffuzdagi kamchiliklar xotira, fikrlash, tasavvur kabi aqliy jarayonlarning rivojlanishida og'ishlarni keltirib chiqarishi, shuningdek, aloqa qiyinchiliklarida ifodalangan pastlik majmuasini shakllantirishi mumkin. Talaffuz etishmovchiligini o'z vaqtida tuzatish nutq nuqsonlaridan kelib chiqadigan o'qish va yozish qobiliyatlarini o'zlashtirishdagi qiyinchiliklarni oldini olishga yordam beradi. Talaffuz etishmovchiligini bartaraf etish uchun aniq tizim va tuzatish ishlarining maxsus usullari zarur. Sinflarni o'tkazish metodikasi bosqichma-bosqich osonlikdan qiyinga, oddiydan murakkabga o'tish printsipiga asoslanadi. Buzilgan funktsiyalarni eng tez tiklanishiga yordam beradigan barcha analitik tizimlarning (taktil, vizual, eshitish, kinestetik analizatorlar) ishiga qo'shilishga katta e'tibor beriladi. Shunday qilib, so'zlarning bo'g'inli tuzilishini o'zlashtirishdagi qiyinchiliklarni engishga qaratilgan artikulyatsiya apparati organlarining o'zgaruvchanligini rivojlantirish bo'yicha ishlar barmoqlarning harakati, to'g'ri nafas olish va ovozning intonatsion ekspresivligini rivojlantirish bilan birlashtiriladi. Etkazilgan tovushni so'zlar bilan birlashtirish kognitiv jarayonlarning rivojlanishi bilan birlashtiriladi: idrok etish, diqqat, xotira, fikrlash, shuningdek ovozli heceli tahlil va sintez qobiliyatlarini o'zlashtirish. Gaplardagi tovushlarni va izchil nutqlarni avtomatlashtirish bo'yicha ishlar davrida tasavvurni rivojlantirishga katta e'tibor berildi. Sof so'zlarni, ertaklarni tuzish va mustaqil ravishda vazifalarni ixtiro qilish bolaning ijodiy faolligini rivojlantirishga yordam beradi. Bolalarning logopedik mashg'ulotlarga qiziqishini oshirish uchun turli xil ijodiy vazifalar, to'g'ri talaffuzni mustahkamlash uchun mashqlarga yangi yondashuvlar zarur.
O'yin usullari, shuningdek, mashq qilish va modellashtirish, albatta, nutq terapiyasi amaliyotiga kiritilgan. Bu sizga bir vaqtning o'zida bir nechta muammolarni hal qilishga imkon beradi:
- bolada ovozli talaffuzni to'g'rilash jarayonida faol ishtirok etish istagini uyg'otish;
- o'yin qobiliyatlari va qobiliyatlari doirasini kengaytirish va boyitish;
- bolalarning bilim faoliyati va ish faoliyatini oshirish;
- idrok, diqqat, xotira jarayonlarini faollashtirish;
- bolalarning xulq-atvoridagi qiyinchiliklarni muammosiz tartibga solish, ularni asta-sekin o'yin qoidalariga bo'ysunishga o'rgatish;
- har xil rejim momentlarida o'yin mashqlarini kiritish orqali tuzatuvchi harakatlar miqdorini oshirish.
Tovushlarning to'g'ri talaffuzini ta'minlash uchun tavsiya etilgan o'yin texnikasi ko'p yillik amaliyot tomonidan sinovdan o'tgan. Ular asosan izolyatsiya qilingan avtomatlashtirish va hece va so'zlarda etkazilgan tovushlarning to'g'ri talaffuzini mustahkamlash uchun mo'ljallangan.
Mashqlarning xilma-xilligi jihatidan eng qiyin bo'lgan heceler ustida ishlash. Haqiqat shundaki, alohida hece, xuddi tovush kabi, bolada o'ziga xos tasvirni keltirib chiqarmaydi, u tomonidan nutq nutqining tarkibiy qismi sifatida qabul qilinmaydi. Va agar tovush ba'zida eshitish assotsiatsiyasini keltirib chiqarishi mumkin bo'lsa (zz-z - chivin halqalari, rrr - it qichqiradi), unda maktabgacha yoshdagi bola uchun hece juda mavhum tushuncha. Darslik misoli - bu bolaning bo'g'inlarni saraton va sha ni shar yoki sharf kabi takrorlashi. Dastlabki tekshiruv paytida, maxsus ko'rsatmalarsiz, bunday rasm fonematik eshitish qobiliyati buzilgan va normal tovush talaffuzi bo'lgan bolalarda kuzatilishi mumkin. Avtomatlashtirish bo'yicha ishlar so'zlar va iboralardagi tovushlarning to'g'ri talaffuzini mustahkamlash bosqichiga etib borganida, rasm materialidan foydalangan holda faoliyatni sezilarli darajada diversifikatsiya qilishingiz mumkin. Quyidagi o'yin texnikasidan foydalanish izolyatsiya qilingan tovushni avtomatlashtirish va hecelerle bu ovozning to'g'ri talaffuzini mustahkamlash bosqichlarini samarali bajarishga yordam beradi.
Ba'zilar hiyla-nayrang o'ynashadi:
Kim uzoqroq?
Bola va nutq terapevti ovozni to'g'ri va uzoq muddatli talaffuzida raqobatlashadi. G'olib ramz bilan belgilanadi (yulduzcha, doira va boshqalar). O'yin hushtak, hushtak, jarangdor tovushlarni avtomatlashtirish uchun ishlatilishi mumkin.
Kim kattaroq?
Har qanday hisoblash materiallari ishlatiladi (itlar, qo'ziqorinlar, kvadratlar va boshqalar). Ovoz yoki bo'g'inning har bir to'g'ri talaffuzi uchun nutq terapevti va bola o'zlari uchun bitta raqamni olishadi. O'yinni bir xil talaffuz buzilishi bo'lgan ikki yoki uchta bola bilan o'ynash mumkin. Bunday holda, nutq terapevti uning to'g'riligini baholaydi va ishtirokchilarni mukofotlaydi.
Petrushka o'rgating
Nutqni terapevt barmoq bilan qo'g'irchoqni olib, boladan u yoki bu tovushni yoki hecani to'g'ri talaffuz qilishni o'rgatishini so'raydi. Bola o'qituvchi, Petrushka talaba sifatida ishlaydi.
Moshinada boramiz
O'yin izolyatsiya qilingan ovozni avtomatlashtirish uchun ishlatiladi [p]. Shaxsiy darslar uchun daftarda bola va nutq terapevti mashinani chizishadi, undan burama yo'l uyga (daraxt, garaj, skameyka va boshqalar) cho'ziladi. Bola marshrutning boshiga barmog'ini qo'yadi va uzoq vaqt [p] deb barmog'ini yo'l bo'ylab olib boradi. Natijada, u qiziqadigan ob'ektga "haydash" kerak. Birinchi marta yo'l davomida 2-3 marta to'xtashga ruxsat beriladi. Ovozni [l] avtomatlashtirish uchun g'uvillashayotgan paroxod yoki samolyot tasviri tanlanadi; uchun [z] - chivin; uchun [f] - qo'ng'iz va boshqalar.
Ayiq uchun takrorlang
O'yinchoqlar stolda namoyish etiladi. Ularning har biri uchun bola tovush yoki bo'g'inni (yoki heceler qatorini) talaffuz qiladi. Nutqni terapevt bola bilan birga o'ynaydi: ayiqqa qanday yoqdi! Chanterelle eshitmadi, yana ayting! va hokazo.
Tekshiramiz!
Uy vazifasini bajarayotganda bola har bir to'g'ri talaffuz qilingan tovush yoki bo'g'inni daftarga qandaydir belgi (xoch, belgi) bilan belgilashi kerak. Daftardagi belgilar soni bo'yicha logoped talabaning tirishqoqligi va mehnatsevarligini tekshiradi va qayd etadi. Uyda bu vazifa ota-onalarning nazorati ostida amalga oshiriladi.
Barmoqlar salomlashadi
Bola navbat bilan bosh barmog'i bilan ko'rsatkich barmog'iga, o'rta barmog'iga, halqa barmog'iga, kichik barmog'iga tegadi. Shu bilan birga, u berilgan tovushni yoki hecani talaffuz qiladi. Nutqni terapevt bolaning barmoq harakatlarining to'g'ri talaffuzini va aniqligini nazorat qiladi.
Kichkina oyoqlar yo'l bo'ylab yugurdi ...
Bola ko'rsatkich va o'rta barmoqlar oyoq ekanligini tasavvur qiladi, bosh barmog'i halqa va kichik barmoqlarini kaftning o'rtasiga bosadi. Ko'rsatkich va o'rta barmoqlar bilan bola stolga «qadam qo'yadi», har bir «qadam» uchun berilgan tovush yoki bo'g'inni talaffuz qiladi.
Gapiradigan qo'llar
Ba'zan bola uzoq vaqt davomida yangi to'g'ri tovushni hecellere kiritolmaydi. Bir undoshga unli qo'shilishi bilanoq, eski nuqsonli tovushning talaffuzi avtomatik ravishda yoqiladi. Keling, shunday qilaylik u keladi tovushlarni avtomatlashtirish haqida [w]. Nutqni terapevt ko'rsatmalar beradi: Biz "gaplashadigan qo'llar" bilan o'ynaymiz. Biz chap qo'lga [w], o'ngga esa [a] deyishni o'rgatamiz. Kel harakat qilib ko `Ramiz! Nutqni terapevt bolaning chap qo'lini qo'li bilan olib, qanday qilib talaffuzni [w] stol ustidagi qo'lning engil zarbasi bilan birlashtirishni ko'rsatib beradi, xuddi shu tarzda o'ng qo'li gapirishni "o'rganadi" [a]. Shu bilan bir qatorda, stolni qo'llari bilan ozgina urib, bola sekin qadam bilan aytadi: Sh - a, sh - a. Asta-sekin [w] va [a] orasidagi pauza qisqaradi va bola uzluksiz talaffuz qilishga o'tadi.
Qadamlar
Nutqni terapevt bolaning daftariga qadamlar qo'yadi. Ovozni yoki hecani to'g'ri takrorlash bilan barmoqlaringizni zinapoyadan yuqoriga va pastga yurishingiz kerak. Yana bir variant: qadamlarni bolaning o'zi hisoblash tayoqchalari yoki gugurtdan yasalgan stol ustiga qo'yadi. Topshiriq bir xil bo'lib qolaveradi.
Moychechak
Bolaning daftarida logoped katta romashka chizadi, uning o'rtasiga kerakli undosh harfni yozadi (p, l, h, z, w va boshqalar) romashka barglariga unli harflar yoziladi. Bola bir yaproqchadan ikkinchisiga o`tib, oldinga va orqaga bo`g`inlarni o`qiydi: ra, ro, re; ar, op, er va boshqalar. Mashq harflarni biladigan 5-7 yoshli bolalar bilan olib boriladi va savodxonlikni o'rgatishda ham qo'llaniladi.
Biri - kichik qadam, ikkitasi - boshqasi ...
Bola tik turibdi, kamarga qo'l qo'yadi. Gap terapevti uni har qadamda berilgan hecani yoki hecalar qatorini takrorlab, butun xonani aylanib o'tishga taklif qiladi. Logoritmik mashqlar.
To'pni aylantiring
Nutqni terapevt bolani berilgan tovushni talaffuz qilish bilan birga, koptokni polning bo'ylab bir chetidan ikkinchi chetiga aylantirishga taklif qiladi. Xirillash, sibilantlar va tovushlarni avtomatlashtirish uchun ishlatiladi. Shuningdek, bola to'pni yuqoriga uloqtirishi mumkin.
Telegram
Bolalar, qo'llarini ushlab, aylana hosil qilishadi. Nutqni terapevt bolaga o'girilib, tovush, bo'g'in yoki juft hecalarni nomlaydi. Bola do'stiga murojaat qilib, bu hecani takrorlashi kerak. Telegram o'qituvchiga qaytib, aylana bo'ylab aylanadi. Agar bolalardan biri ovoz ketma-ketligini noto'g'ri takrorlasa, u holda telegram manzilga etib bormagan va o'yin boshlangan. Mashq nafaqat hecelerdeki tovushlarni avtomatlashtirish uchun, balki fonemik idrokni rivojlantirish uchun ham ishlatiladi. Masalan, sha - sa, kogo, zu - zhu - zu va boshqalar bo'g'inlari aylana shaklida uzatiladi.Bu o'yin texnikasidan individual va kichik guruh darslarida foydalanish mumkin. Ularning aksariyati avtomatlashtirishning keyingi bosqichlarida qo'llaniladi, fonematik in'ikosning rivojlanishiga hissa qo'shadi va ba'zi tovushlarni farqlashda maqsadga muvofiq foydalanish mumkin. Barcha mashqlar osongina o'zgartiriladi, bolalar tomonidan mamnuniyat bilan qabul qilinadi, nutq negativizmini yo'q qilishga yordam beradi va uy vazifasi uchun taklif qilinishi mumkin.

Adabiyotlar:

1. 
   Axmedova Z., Ayupova M., Xamidova M. Logopedik o‘yin. Toshkent2013. 2. M.Ayupova. Logopediya. Toshkent-2007.
   
2. 
   I.G. Veretennikova. Logopedicheskaya rabota s detmi doshkolnogo vozrosta. Toshkent – 1998.
   
3. 
   Nurkeldiyeva D.A., Ayupova M.Y, Axmedova Z.M. Barmoqlar mashqi va logopedik o‘yinlar. Toshkent “Yangi asr avlodi” 2007.
   
4. 
   Seliverstov V.I. Zaikaniye u detey. -M.: Vlados, 1994.
   
5. 
   Zuyeva L.N. Nastolnaya kniga logopeda. - M.: AST, 2005g.