Logistika ■Ч 4Л ‘zbekiston resfubl1kasi ol1v va 0‘rta maxsus ta’lim vazirligi

Xomashyoga qo‘yilgan narxlar o‘zgarisb^;ni bashorat qilish bu narxlar o‘sib ketishi mumkin bo'lgan materiallar zaxirasini lashkil etish maqsadida qo'llaniladi.


Birlamchi ehtiyoj — sotishga mo ljallangan tayyor mahsulot- larga, bog'lovchilarga va detallarga hamda xarid qilinadigan ehtiyot qismlariga bo'lgan ehtiyoj tushuniladi. Birlamchi ehtiyoj hisobi matematik statistika va bashorat qilish uslublari yordamida amalga oshiriladi, bu uslublar kutilayotgan ehtiyojni aniqlash imkonini beradi. Ehtiyojlami noto'g'ri baholash yok^; noaniq bashorat qihsh \avfi sug'urta zaxirasini oshirish yo'li bilan qoplanadi.

Boshqaruvchi funksiya — ko'rib chiqilayotgan jarayonning hamma qismlarini bir-biriga moslashtirish va ratsional o^czaro harakatiga erishish uchun ularni boshqarish zarur. Logistik boshqaruv hamma turdagi resurslarning iqtisodiga, tovar hara­kati bosqichlarida jonli va buyumlashtirilgan mehnatga keta­digan xarajatlami kamaytirishga qaratilgan. Keng ma’noda logistikaning materiallar harakati jarayoniga boshqaruv ta’siri material o'tkazuvchi tizim parametrlarini berilgan chegarada iqlashdan iborat. Birlamchi ehtiyoj savdo-sotiq sohasida laoliyat ko'rsatayotgan korxonalarda moddiy oqimlarni boshqarishning asosi hisoblanadi.

Davriy ehtiyoj — ma’lum davr davomida vujudga keladigan materiallarga ehtiyoj.

Davriyligi o‘rnatilgan va buyurtma miqdori belgilangan tizim (strategiya TQ) — doimiy, vaqt oralig'i o'zgarmas zaxiralar tek- •.hiruvini nazarda tutadi. Agar tekshiruv vaqtida ularning darajasi Iniyurtma nuqtasiga yetgan yoki undan kamayib ketgan bo'lsa, navbaldagi buyurtma beriladi, optimal partiya Q miqdorida beriladi.

Dispozitiv yoki dispetcher tizimlar — ombor yoki sexni boshqarish maqsadida tashkil etiladi va bu logistik tizimiarning samarali ishlashitii ta’minlaydi. Bu yerda quyidagi masalalar hal qilinadi: ombor va sexlarda zaxiralarni boshqarish; transportni boshqarish; yuklarni tanlash va komplektlash; jo'natilgan tovarlar hisobi va boshqalar.

Doimiy darajagacha davriyligi belgilangan tizim (TS strategiyasi) — bu holatda buyurtma teng vaqt oraliqlaridan keyin qaytariladi. Qoldiq buyurtma nuqtasi darajasigacha kamayganda belgilangan muddatdan ilgari navbatdan tashqaridagi buyurtma beriladi.

FIFO (fist in, fist out) usuli — «birinchi keldi, birinchi ketdi», ya’ni tizimga birinchi bo‘lib tushgan buyurtmaga eng katta e’tibor qaratiladi.

Joriy zaxiralar — navbatdagi mol yetkazib beruvchilar o'rta- sidagi moddiy oqimlarning uzluksiz harakatlanishini ta’minlovchi zaxiralar. Ishlab chiqarish va tovar zaxiralarining katta qismini tashkil qiladi. Ularning miqdori buyurtmaning navbatdagi partiya- si kelib tushishi paytida juda katta va uning tugash paytida eng kichikdir. Joriy zaxiralar korxonada yetkazib berishlar o‘rtasidag^; interval ichida uzluksiz ishni ta’minlash va mahsulot partiyalarini optimal miqdorda ishlab chiqarish uchun zarur. Zaxiralarning bu qismi bir tekis va vaqtida ta’minot sharoitlarida yetkazib berish va bir martalik iste’mol hajmlarining mos kelmasligi hamda material harakati bilan bog‘liq bo'lgan to‘xtashlar natijasida shakllanadi.

Erkin industrial-iqtisodiy zona — mamlakat hududining xorijiy mamlakatlar tomonidan turli shakllardagi hamkorlikdagi tadbirkorlik bilan shug‘ul!anishlari uchun ruxsat etilgan qismi. Mazkur zonalarda maxsus imtiyozli shart-sharoitlar, jumladan, imtiyozli soliqlar, bojxona to’lovlari, ijara, viza olish, valyuta ayirboshlash, mehnatga yollashning qulay tartiblari belgilangan bo‘ladi.

Intermodal markaz — yuk tashishlar bo‘yicha xalqaro kommunikatsiya va logistika markazi.

Ikkilamchi ehtiyoj — tayyor mahsulot ishlab chiqarish uchun zarur bo'lgan ehtiyot qismlarga, detallar va xomashyoga bo‘lgan ehtiyoj tushuniladi.

Integratsiyalashuvchi funksiya — tovarlarni yetkazib beruv- eliidan iste’molchigacha bo'lgan harakati davomida moddiy oqim materiallarni sotib olish, mahsulotni ishlab chiqarish va taqsimlash (sotish) bosqichlaridan o‘tadi. Tovar harakatining har hi г bosqichi o‘ziga xos xususiyatlar bilan xarakterlanadi va faqat unga tegishli bo'lgan masalalarni yechadi. Lekin ularning hirontasi ham tovar harakati jarayonidan tashqarida mustaqil ко'rib chiqilishi mumkin emas. Bu jarayonda muhim o‘rinni sotish egallaydi, u ishlab chiqarishning tashkiliy va iqtisodiy xususiyatlarini, materiallar xaridining hajmini va nomenklatu- rasini hamda bu bosqichlarning bir-biriga munosabatlarini asoslab beradi.

Ishlab chiqarish — moddiy boyliklar yaratish, moddiy xizmatlar ko'rsatish (oldin yaratilgan boyliklarning qiymatini oshirish bo'yicha xizmatlar)

Ishlab chiqarish logistikasi — korxona, (firma) ichidagi moddiy oqimiar harakati jarayonini o‘z ichiga oladigan soha.

Ishlab chiqarishdagi iste’mol — ishlab chiqarishdagi ehtiyojlarga ijtimoiy mahsuiotlarning mehnat vositasi va mehnat predmeti sifatida joriy davrda ishlatilishidir.

Ishlab chiqarish zaxiralari — korxonada shakllantiriladigan lo'xtamaydigan uzluksiz ishlab chiqarish jarayonini ta’minlashga nm'ljallangan zaxiralar (rezervlar). Ishlab chiqarish zaxiralari iste’- molchi-tashkilotlarda shakllantiriladi va ishlab chiqarish jarayo­nining uzluksizligini ta'minlashga moljallangan.

Turtib boruvchi tizim — logistik zanjirning har bir bo'g'ini uchun zarur xomashyo, materiallar va detallar zaxirasi miqdorini bashorat qilishga asoslanadi. Bu bashoratdan kelib chiqqan holda

• 
  
  hlab chiqarishning butun ko‘p bosqichli jarayonini boshqarish amalga oshiriladi, bu qayta ishlashning har bir bosqichida moddiy zaxiralarning asoslangan hajmini ta’minlashdan iborat. Moddiy oqimlarni boshqarishning bu tizimida mehnat predmetlari bir uchastkadan ikkinchisiga (texnologik jarayon bo'yicha keyingi) uni qayta ishlashga tayyorligidan va bu detallarga bo'lgan ehtiyoj- dan qat’iy nazar, ya’ni maxsus buyurtmasiz ko'chiriladi. Moddiy
  

oqim ishlab chiqarishni boshqarishning markaziy tizimidan keladigan buyruq bo'yicha qabul qiluvchiga «itarib ohiqarilganday» bo'ladi.

Kafolatlangan (sug‘urta) zaxiralar — ta’minot jarayonidagi uzilishlar yoki ishlab chiqarish hajmidagi o'zgarishlar vujudga kelgan holatlarda korxonaning ishini ta’minlash uchun zamr. Bu zaxiralar yordamida haqiqiy talab bashorat qiiinganida ishlab chiqarilavotgan mahsulotning haqiqiy hajmini rejalashtirilgandan va har xil operatsiyalar bajarilishining haqiqiy muddatlarini rejadagilardan chetlanishlari qoplanadi.

«KANBAN» tizimi — dastlab yapon menejerlari tomonidan ishlab chiqilgan bo lib, mazkur tizim o'zagini zarur mahsulotning talab etilgan miqdorda va belgilangan muddatda yetkazib berilishini nazarda tutuvchi «0‘z vaqtida» (Just in time) tizimi asoslari tashkil etadi. Ushbu tizim ishlab chiqarishni tezkor boshqarishga xizmat qilgan holda o'z tarkibiga nafaqat maxsus kartochkalarni, balki transport vositalarini, texnologik va operatsion xaritalarni ham kiritadi.

Ko‘chma zaxiralar — bitta bazaviy davming oxiri va hisobot davrining boshidagi moddiy resurs zaxiralarining qoldiqlari.

Ko‘zlangan zaxiralar — bu realizatsiyaga mo'ljallangan va shuning uchun qo 1 ostida mavjud deb olinmaydigan materiallar miqdori.

LIFO (last in — fist out) usuli — «oxirgi keldi — birinchi ketdi», ya’ni eng katta e’tibor oxirgi kelib tushgan buyurtmaga qaratiladi. Bu qoida omborlashtirish tizimida tez-tez qo'llaniladi, chunki omborda materiallar shunday taxlangan bo'lishi mumkinki, ularni faqat yuqoridan olish imkoni mavjud bo'ladi.

Logistika — 1) xomashyo va materiallarni ishlab chiqarish korxonasigacha yetkazib berish, yarimtayyor mahsulotlarni qayta ishlash, tayyor mahsulotni iste’molchigacha yetkazib berish hamda zarur ma’lumotni qayta ishlash, saqlash va jo'natish jarayonlarida bajariladigan tashish, saqlash hamda boshqa moddiy va nomoddiy operatsiyalarni boshqarish va nazorat qilish to'g'risidagi fan;

•