|
Кимки бу водийға бўлди муттасиф,
Топти анда ҳолларни мухталиф.
Водийедур, юз туман минг онда йўл,
Ул бу бир келмай, онингдекким бу ул...
Гар сулук атворида тағйир эди,
Мақсади лекин борининг бир эди.
Водий таърифига илова тарзида қуйидаги ҳикоят келтирилган: Айтишларича, бир куни бир гуруҳ кўрлар тақдир тақозоси билан Ҳиндистонда бир муддат яшаб, ўз юртларига қайтибдилар. Шунда бир киши улардан: “Ҳиндистонда филни кўрдингларми?” – деб сўрабди. Кўрлардан тасдиқ жавобини олгач, филнинг қандай ҳайвон эканини таърифлашларини илтимос қилибди. Шунда кўрларнинг ҳар бири филнинг маълум бир аъзосини пайпаслаб ҳосил қилган тасаввури асосида филни устунга, аждаҳога, иккита суякка, осилиб турган илонга, чўққига, қимирлаб турган икки елпиғичга ўхшатибди. Уларнинг таърифини тинглаб турган филбонликдан хабари бўлган бир киши кўрларга танбеҳ бермасдан, шундай дебди: “Гарчи улар ўз билганларича сўз айтиб, бир-бирларига зид фикрларни келтирган бўлсалар-да, уларнинг айтганлари кечирарлидир. Чунки улар айтган бу сифатларнинг барчасини бир ерга жам қилса, бу жавоблардан фил ҳақидаги муайян тасаввур пайдо бўлади”.
Ҳикоятдан келиб чиқадиган хулоса шуки, Аллоҳни таниш ва билиш йўли ҳар бир солик учун ўзига хос бўлиб, бу йўллар қанчалик хилма-хил бўлмасин, уларнинг мақсади бир – Яратганни англашдир.
4. Истиғно (эҳтиёжсизлик) водийсида қушларнинг эҳтиёжманд, Симурғнинг эса эҳтиёжсизлиги тасвири баёнида соликнинг мана шу эҳтиёжсизликни англаб етиш замиридаги ҳолати ифодаланади. Навоий водийни шундай тасвирлайди:
Водий ондин сўнгра истиғнодурур,
Онда тенг аълову гар аднодурур...
Етти кишвар ичра шоҳи қаҳрамон,
Бир гадо онда ҳамону ул ҳамон...
Онда тенг кўр гумраҳу огоҳни,
Дайр кўйи бирла Байтуллоҳни.
Водий моҳиятини ёритиш учун Алишер Навоий шатранж ўйини билан боғлиқ ҳикоятни келтиради. Унга кўра, икки шатранж устаси икки томонга ўтириб, ўртага тахтани қўйган ҳолда унга шатранж доналарини териб чиқишади. Икки ўртада кураш бошланади. Бунда шатранж тахтаси ўраб олинган қалъага, ундаги кураш эса худди ҳақиқий уруш майдонига ўхшаб қолади. Агар ўйин тугаб, шатранж ўйновчи тахтанинг бир четини кўтарса, буларнинг барчаси бир зумда йўққа чиқади. Чунки шатранж ўйновчи уста учун ўйин тугагач, шатранж доналарининг ҳеч қандай фарқи қолмайди. Шатранж доналари халта ичига солингач, “шоҳ” қуйи тушиши, “пиёда” эса юқорига кўтарилиши мумкин. Хулоса шундаки, Ҳақ наздида барча инсонлар шатранж доналари каби “ҳаёт ўйини”дан сўнг тенг даража касб этадилар.
5.Тавҳид (бирлик) водийси. Бутун борлиқ ягона руҳ – Симурғдан иборат эканлигини тушуниш:
Чун бу водий сори сайринг қўйди гом,
Фарду яктолиғ санга бўлди мақом...
Бирда бирдин ҳосил ўлди бир адад,
Йўқ хирадқа мунда дам урмоққа ҳад...
Бир бўлу, бир кўру, бир де, бир тила,
Майл қилма мунда иккилик била.
Водий моҳиятини янада аниқ ифодалаш учун Алишер Навоий Мансур Халлож[7] билан боғлиқ воқеани келтиради. Унга кўра, Мансур Халлож доим тилида “Анал Ҳақ” жумласини такрорлаб юради. Дин арбоблари: “Сенга юзланган ҳолат сулук аҳлининг кўпига аён, лекин улар одоб сақлаб, ўз даъволарини ошкор қилмаганлар. Сен ҳам нафсингни дорга сазовор қилма”, – деб насиҳат қиладилар. Лекин Мансур Халлож бу жумлани такрорлашдан тўхтамайди. Бир куни у тушида Расулуллоҳ (с.а.в.)ни кўради. Расулуллоҳ (с.а.в.) унинг дилидаги “Нега Муҳаммад (с.а.в.) меърож кечаси фақат ислом умматининг гуноҳини сўради, барча осийларнинг гуноҳини тилаганда нима бўларди” деган ўй-хаёли учун унга танбеҳ беради:
Онда менликнинг хаёли йўқ эди,
Балки бу лафз эҳтимоли йўқ эди.
Элтган ул эрди бошлағон ҳам ул,
Истағон ҳам ул, бағишлағон ҳам ул...
Ул эди дегон ўзи, берғон ўзи,
Базл аро сочқон ўзи, терғон ўзи.
Ҳикоятдан келиб чиқадиган хулоса шуки, Мансур Халлож тавҳид моҳиятини тўла англаб етмагани учун “менлик” хаёли билан “Анал Ҳақ” жумласини такрорлаб юрар эди. Аслида тавҳид водийсида “менлик”ка йўл йўқ.
1. Ҳайрат водийси – Симурғнинг улуғворлигидан ҳайратга тушиб, ақлдан маҳрум бўлиш.
Алишер Навоий мазкур водий ҳақида шундай дейди:
Do'stlaringiz bilan baham: |
