Lipidlar haqida asosiy tushuncha

Yog`larning organizmlardagi lokalizatsiyasi.
Tirik organizmlarda lipidlar erkin va bog`langan holda, oqsillar bilan kompleks birikma hosil qilgan holda: lipoproteidlar va proteolepidlar holida bo`ladi. Lipidlarning biokimyoviy va fiziologik funktsiyalari juda xilma-xil bo`lib, hali to`la o`rganilmagan .
Yog`lar asosan triatsilglitserinlardan tashkil topgan bo`lib, ularning tarkibida yo`ldosh moddalar sifatida boshqa lipidlar ham bo`ladi. Barcha ma`lum lipidlar ichida yog`lar eng katta guruhni tashkil etadi.
Yog`lar boshqa lipidlar kabi asosan organizmlarning to`qima hujayralari va ularning suyuqliklari (hujayra shirasi) da joylashgan (to`plangan) bo`ladi. Tarkibida glitseridlar yig`ilgan hujayralar guruhi yog` to`qimalarini tashkil qiladi. Odatda hujayrada glitseridlar juda yaxshi dispersiyalangan holda bo`lganligi sababli, ularning tomchilar sifatida yig`ilgan formalarini (zarralarini) hatto optik mikroskoplarda ham sezish juda qiyin. Shunday yaxshi dispersiyalanganligi sababli, glitseridlar boshqa ko`pgina moddalarning juda katta umumiy yuzasi bilan ta`sirlasha oladilar, shu jumladan glitseridlar boshqa lipidlar bilan ham ta`sirlashuvi natijasida bu lipidlar glitseridlarda erigan holda bo`ladi. Shu sababli to`qimalardan glitseridlarni ajratib olish texnologik jarayonida (presslash, qovurish, ekstraktsiyalash kabi) ularning tarkibida yo`ldosh moddalar sifatida erigan holda boshqa lipidlar ham ajralib chiqadi. Ajratib olingan yog` tarkibida odatda 95-97% atsilglitserinlar bo`ladi.
Tabiatda yog`lar juda keng tarqalgan. O`simliklarning asosan urug`larida, ba`zi bir o`simliklarning esa mevasi yoki tana po`stlog`ida yog`lar to`planadi. Tarkibida yog` miqdori ko`p bo`lgan o`simlik urug`lariga yog`li (yoki moyli) urug`lar deb aytiladi. Bunday urug`lar yog`-moy sanoati uchun asosiy xom-ashyo hisoblanadi. Bularga misol qilib quyidagilarni keltirish mumkin:


Urug`lar Tarkibidagi yog` miqdori %
paxta chigiti 17-29
kanakanop 58-70 (meva po`stlog`isiz)
raps (indov) 36-40
kunjut (zig`ir) 35-58
Mevalar
pal`ma kokosi:
kopra 65-72
yong`oqining mag`zi 51-67
zaytun mevasi mag`zi 23-49
kungaboqar (urug`i mag`zi) 29-65
o`rmon yong`og`i 58-60
kanop 30-38

O`simlik xom ashyosidan olinadigan yog`larga o`simlik moylari (ba`zi hollarda o`simlik yog`lari) deb ataladi. Ular asosan yuqori molekulyar yog` kislotalarining glitseridlaridan iborat bo`lib, neftni haydash natijasida olinadigan va uglevodorodlardan tashkil topgan mineral moylardan aynan shu bilan farq qiladi. Efir moylari tarkibida ham yog` kislotalarining glitseridlari bo`lmaydi. Ular asosan al`degidlar, ketonlar, spirtlar, uglevodorodlar va kichik molekulyar yog` kislotalarining efirlaridan tashkil topgan bo`ladi.

O`simlik urug`larining ko`pchiliklarida yog`lar odatda bir me`yorda taqsimlanadi. Ammo donlarning asosan murtagida yog`lar kontsentrlangan bo`ladi.
Hayvon va baliqlarda yog`lar asosan ularning teri osti yog` to`qimalarida yoki bo`lmasa organizm faoliyatida juda faol ishtirok etuvchi organlarni o`rab oladigan yog` to`qimalarida to`planadi. Ba`zi bir dengiz hayvonlari va baliqlarining jigari ham yog`larga juda boydir.
Miya va nerv to`qimalarida ko`pgina glitseridlar, fosfolipidlar va boshqa lipidlar to`planadi.
Qoramol, qo`y, echki kabi uy hayvonlari yog` to`qimalarining 87-90% ni, kit teri osti yog` to`qimalarining 92-94% ni yog`lar tashkil etadi. Yaxshi boqilmagan yoki kasal hayvonlar yog` to`qimalarida yog` miqdori kamayadi.
Hayvon organizmi suyuqliklarida yog` odatda kam bo`ladi. Hayvon suti tarkibida yog` miqdori quyidagicha, (% hisobida): sigir sutida 3,7 ga yaqin; echki sutida 4,8; bug`u sutida 17, fil sutida 20, kit sutida 46.
Organizmda yog`lar birinchi navbatda zahira rolini o`ynaydi. Yog`larning energetik qiymati uglevod va oqsillarning energetik qiymatiga nisbatan katta.
Yog`larning kaloriyaviyligi 37,6x10<sup>6</sup> dj/kg, uglevodlarniki 16,7x10<sup>6</sup> dj/kg, oqsillarniki 18,8x10<sup>6</sup> dj/kg.
Teri osti yog` to`qimasi o`zining yomon issiqlik o`tkazuvchanligi sababli organizmni sovuqdan saqlaydi. Faol organlarni (yurak, buyrak, ichaklar va h.k.) o`rab oladigan yog` to`qimalari bu organlarni zarbalar ta`siridan saqlab, o`ziga xos amortizatorlar rolini o`ynaydi.