Lingvistik tahlil metodlari

Ushbu metod so‘zning lug‘aviy ma’nosidagi semalarni tahlil qiladi. Unga ko‘ra, so‘zning ma’nosi semalardan tashkil topadi. Bu semalar ma’noni farqlash xususiyatiga ega bo‘ladi. Ushbu metod tilning leksik sathida qo‘llaniladi. M.T. Irisqulovning e’tirof etishicha, ushbu metodning ikki xil turi bor: so‘zning lug‘aviy ma’nosini tahlil qilish va ko‘p pog‘onali definitsion tahlil. Birinchi turiga binoan, so‘zning asosiy ma’nosi uning lug‘aviy ma’nosida eksplitsit ifodalanadi. Ya’ni, so‘zning asosiy ma’nosi oshkora bayonga ega bo‘ladi. Ikkinchi turda esa, so‘zning asosiy ma’nosi uning lug‘aviy ma’nosida implitsit tarzda ifodalangan bo‘ladi va shu bois bu ma’no farqlovchi sema (tahlil qilinayotgan sema) tahlilning 4-5-pog‘onalarida yoritiladi. Hozirgi kunda ushbu tahlil tarjima nazariyasi va amaliyoti, frazeologiya, leksikografiyada keng qo‘llanilmoqda.
D.U. Ashurova qayd etishicha, ushbu metod til birliklarining semantik strukturasini (mazmunini) tahlil qilish bilan shug‘ullanadi va leksik ma’no kichik semantik komponentlar (semalar)ga bo‘linadi degan tamoyilga asoslanadi. Bu metod assotsiativ maydon va ko‘p bosqichli definitsion (ta’riflovchi) tahlil usullarini o‘z ichiga oladi. Dastlab mazkur metod so‘zning semantik strukturasi, so‘zning struktural munosabatlari, leksikografik tavsiflash, so‘zning sintagmatik va paradigmatik aloqalarini tahlil qilish uchun ishlatilgan bo‘lsa, matn tilshunosligida ushbu tahlil metodi so‘zlarning kognitiv strukturasini tashkil etuvchi kontseptual xususiyatlarni yoritishda qo‘llanadi. Shuningdek, o‘zbek tilshunosi Z.T.Xolmonova ham mazkur tahlil metodi xususida quyidagi o‘xshash fikrlarni bildiradi: ushbu tahlil metodi so‘zning lug‘aviy ma’no ko‘lamini alohida ma’no qirralariga ajratib o‘rganishda muhim ahamiyat kasb etadi. Ma’lum bo‘ladiki, komponent tahlil metodiga berilgan mazkur ta’rifga ko‘ra, so‘zlarning lug‘aviy ma’nolarini va ularning turli qirralarini tahlil qilishda mazkur metod muhim o‘rin tutuadi.
Demak, komponent tahlil an’anaviy va zamonaviy lingvistik tadqiqotlarda keng qo‘llaniluvchi, so‘zlarning semantik va kognitiv strukturasini tahlil qiluvchi metod sifatida e’tirof etilishi mumkin.
Metodning qo‘llanilishi. So‘zlarning semantik tuzilishidagi tarkibiy qismlarni tahlil qilishda keng qo‘llaniladi. Sh.Iskandarova va M.Shokirovalar o‘z tadqiqotlarida ushbu metoddan foydalanib, “shaxs oti” semasiga kiruvchi “sport” sememali shaxs otlarni tahlil qiladi. Buni quyidagicha aks ettirish mumkin:
Jadval-1: O‘zbek tilidagi «shaxs» arxisemali sportga oid birliklar
Semalar Sememalar

“Tur” semasi: sprinterchi (poyga musobaqalarida), pancher (boksda), yarim himoyachi (futbolda), gregar (velopoygada), laynsmen (futbolda) tarzidagi birliklar;

“Mavqe” semasi: sardor, murabbiy, sport ustasi kabilar;

“Muxoliflik” semasi: raqib; “G‘oliblik” semasi: chempion, g‘olib, mag‘lub, autsayder, peshqadam;

“Bevosita ishtirok” semasi: keddi (golfda yordamchi), zaxiradagi o‘yinchi (futbol), dublyor, naparnik, sparring sherik kabilar. “Sport” sememali shaxs otlari: sportchi, kurashchi, gimnastikachi, futbolist, raqib, chempion, murabbiy, sardor, sport ustasi, hakam(sudya);
Ko‘rinadiki, komponent tahlilda so‘zning semantik tuzilishidagi komponentlar tahlil qilinadi va semalar va sememalarning o‘zaro munosabatlari, ma’no qirralari tahlil qilinadi.
Savollar:

1. 
   Oppozitsion tahlilning fonologik sath birliklarini ilmiy tekshirishdagi o‘rni qanday?
   

2.