Lingvistik tadqiqot asoslari

OQUV MATERIALLARI

1-AMALIY MASHGULOT

MAVZU: Lingvistik tadqiqotlarning jamiyat taraqqiyotidagi o‘rni

Reja:

1. 
   Ilm-fanni egallashning bosh maqsadi.
   
2. 
   Bilish, ilmiy bilim va ilmiy tadqiqot tushunchalari.
   
3. 
   Lingvistik tadqiqotlarning davlat va jamiyat taraqqiyotidagi ahamiyati.
   

Ilmiy tadqiq metodikasi deganda tadqiq manbayi (o‘rganish manbayi) haqida ilmiy bilimlarni hosil qilish usullari (yo‘l-yo‘riqlari) tushuniladi.Shuning uchun falsafa bo‘yicha darsliklarda ham, "O‘zbek tilining izohli lug‘ati [O‘TIL]"da ham "metodika" biror ishni bajarish, amalga oshirish, ado etish metodlarining, usullarining yig‘indisidebta’riflanadi.

Ilmiy tadqiq metodikasi bir necha tarkibiy qismlarni o‘zichiga oladi: Bunda eng muhim qismlardan biri tadqiqotchining izlanishga qanday yondashishi, o‘rganish ob’ektini qanday tushunishi,unga qaysi nuqtayi nazardan turib yondashishidir. Mana shu omillar ilmiz tadqiqot metodologiyasini tashkil etadi. Metodologiya tadqiqotchiga narsada (o‘rganish obyektida) nimalarni izlashi, topishi, izohlashi, ochib berishi lozimligini ko‘rsatib turadi. Buuning yo‘lchi yulduzi, qayerga borishi va kelishi lozimligini ko‘rsatib turuvchi mayog‘idir.

Tadqiqotchida va izchil tadqiqotda metodologiya hamisha bitta bo‘lib, u olimning dunyoqarashini tashkil etadi.Shuning uchun juda ko‘p hollarda metodologiya, tadqiqotchining bilish nazariyasi tamoyillari (gnoseologik prinsiplari), tadqiqotchining dunyoqarashi, tadqiqotchi (tadqiqot) mantiqi (logikasi)kabi shaklan har xil tushunchalar bir xil ma’no va vazifada – sinonimlar sifatida bemalol qo‘llanilaveradi va bunda hech qanday xatolik yo‘q. Haqiqatdan ham, bular o‘zaro juda yaqin tushunchalardir.

Istagan tadqiq manbayi serqirradir. Chunonchi, Zuhraxon degan ayol, turli kimsalarga nisbatan turli xil mohiyatga ega va har bir kimsaga munosabati mustaqil, alohida me’yorlar bilano‘lchanadi.

Tadqiq manbayining ma’lum bir qirrasini (tomonini) o‘rganishga ("o‘lchashga") xoslangan usullar (yo‘l-yo‘riqlar, mezonlar) tadqiq metodlari deb aytiladi. Bitta tadqiq manbayi minglab qirralarga (tomonlarga) ega bo‘lganligi sababli minglab metodlar bilan o‘rganilishi mumkin.Shuning uchun metod deganda ko‘pincha "Tabiat va jamiyat hodisalarini bilish, tadqiq qilish usuli" (O‘TIL,1,461), tadqiq manbayining ma’lum bir qirrasi (xususiyati, tomoni)ni o‘rganishga xoslangan usullar tushuniladi.¹ Bizda odatda O‘TILda izohlangandek tushuniladi va bu to‘g‘ri emas. Chunki bunday talqinda "metod" va "metodika" o‘zaro aralashib ketadi. O‘TILda berilgan tavsif "Tabiat va jamiyat hodisalarining ma’lum bir xususiyati (tomoni)ni bilish, tadqiq qilish usuli" deb muayyanlashtirilishi lozim. O‘TILda keltirilgan namunaviy misol ham (dialektik metod, qiyosiy metod) izohtalabdir va biz buni kursimizning maxsus bo‘limida sharhlaymiz.

Tadqiq mavzusini, uning tanlanishini, o‘rganilish tarixini, mavzuning dolzarbligini, muammolarini, yechimlari farazini, ilmiy va amaliy ahamiyatini asoslash, mavzu bo‘yicha material yig‘ish, tajribalar o‘tkazish, natijalarni sistemalashtirish va nihoyat ilmiy ishni yozish-u xulosalash ham ilmiy tadqiq metodikasining tarkibiy qismlari bo‘lib, tadqiq bosqichlari va jarayonnini belgilaydi.

Bundan xulosa chiqarish mumkinki, ilmiy tadqiq metodikasi uch asosiy tarkibiy qismni o‘z ichiga oladi. Bular

1) tadqiq metodologiyasi,

2) tadqiq metodlari,

3) tadqiq bosqichlari (jarayoni)

Bulardan birinchi va ikkinchilari tadqiqotchining ilmiy-nazariy va falsafiy- metodologik tayyorgarlik darajasi bilan bog‘liq bo‘lib, shu malaka va ko‘nikmalar asosida tadqiqotchi ma’lum bir manba ustida ilmiy o‘rganishni amalga oshiradi. Mana shuning uchun mustaqil ilmiy tadqiqot olimdan

a) fan asosini, shu fan bilan bog‘liq bo‘lgan yondosh fanlarni chuqur bilishni,

b) ilmiy adabiyotlar ustida mustaqil ishlash ko‘nikmalariga ega bo‘lishni;

d) axborot manbalarini, ular ichida o‘ziga zarur va mavzuga aloqador ishlarni tez topish yo‘llarini bilishni;

g) uqilgan, onglilik va izchillik bilan tatbiq etila olinadigan metodologik tamoyillarga (aniq falsafiy dunyoqarashga) ega bo‘lishni

talab etadi.Shunday tayyorgarlikka ega bo‘lgan mutaxassisgina o‘z faniga doir ma’lum bir mavzu (manba) ustida mustaqil ilmiy tadqiqishiga kirisha oladi.

Mavzu yuzasidan savol va topshiriqlar:

1. Lingvistik tadqiqotlarning jamiyat taraqqiyotidagi ahamiyati qanday?

2. Ilmiy tadqiqotlarni yaratishdagi asosiy omillar qaysilar?

3. “Lingvistik tadqiqot asoslari” fanining dolzarbligi nimada?