Lim vazirligi toshkent viloyat chirchiq davlat pedagogika instituti

1.3.O‘zbek tilida antonimiya hodisasi.

O‘zbek tilshunosligida antonimlar ma’nosi bir-biriga zid, qarama-qarshi, inkor qiluvchi yoki farqli so‘zlarning juft holatda kelishi hisoblanadi. Masalan, „achchiq-shirin, och-to‘q, issiq-sovuq“ va boshqalar. Antonimlar ma’no jihatdan bir-biriga zid bo‘lishidan qat’iy nazar, ular matn va nutq jarayonida ma’lum bir umumiylikni ifodalab keladi. O‘zbek tilida antonimiya hodisasining quyidagi o‘rganish obyektlari mavjud:

- Leksik antonimiya;

- Kontekstual antonimiya;

- Frazeologik antonimiya;

- Badiiy adabiyotda antonimiya hodisasi;

- Antonimik juftlik;

- Enantiosemiya;

- Antonimiya va polisemiya hodisalarining bog‘liqligi;

- Antonimlarning belgilash me’zoni va boshqalar.

Leksik antonimiya leksik birliklar orasida sodir bo‘ladigan antonimlar hisoblanadi. Leksik antonimlar, asosan, ma’lum bir so‘z turkumi doirasida vujudga keladi: sifatlarda – “baland-past”; ravishlarda – “arang-bemalol”; otlarda –“kuzbahor”; fe’llarda – “kirmoq-chiqmoq” va boshqalar.

Kontekstual antonimiya. O‘zbek tilida ma’lum bir so‘zlarning matn ichida bir-biriga qarama-qarshi so‘zlarga aylanishidir. Masalan,

Aytur so‘zni ayt,

Aytmas so‘zdan qayt! (Alisher Navoiy)

Frazeologik antonimlar. Til doirasida ishlatiladigan ibora hamda frazeologik birliklarning ma’no jihatidan bir-biriga qarama-qarshi, zid ma’noda kelishi. O‘zbek tili frazeologik birliklarga boy til hisoblanadi. Ular aksariyat hollarda badiiy hamda so‘zlashuv nutqida qo‘llaniladi. Masalan, „holdan toymoq, sabr kosasi to‘lmoq, tepa sochi tikka bo‘lmoq, og‘ziga talqon solmoq, podadan oldin chang chiqarmoq, avzoyi bejo, dili siyoh“ va boshqalar.

Frazeologik antonimiya. Frazeologik birliklar va iboralarning semantik jihatdan bir-biriga qarama-qarshi, zid ma’no ifodalashi. Masalan, „ko‘ngli joyiga tushdi – yuragiga g‘ulg‘ula tushdi; qoni qaynadi – og‘zi qulog‘iga yetdi; qo‘lga olmoq – qo‘ldan chiqarmoq; narxi osmonda – suv tekin; ko‘kka ko‘tarmoq – yerga urmoq; yuragi toza – yuragida kiri bor; og‘ziga talqon solmoq – og‘ziga kelganini gapirmoq“ va boshqalar.