Lim vаzirligi toshkеnt dаvlаt iqtisodiyot univеrsitеti b. T. Sаlimov, M. S. Yusupov, B. B. Salimov mikroiqtisodiyot

Differen-		S
sial renta	*	E*
R1
		E1	D'
R1			1
			D MRP
R''		E'	1	1
	2
			D ''
R2		E2	1
			D2  MRP2
		E3
			D3  MRP3	Q

18.8-rasm. Diffyerensial renta
Eng yaxshi yer egasi har bir gektar yerdan har oyiga diffyerensial renta R₁ ni oladi, o`rtacha yer egasi - R<sub>1</sub> rentani. Yomon yerning rentasi nolga teng. Biz bu yerda yaxshi, o`rtacha va yomon yerlarning o`lchami teng deb faraz qildik. Xuddi shunga o`xshash diffyerensial rentalarni yerlarning joylashuviga ko`ra ham aniqlash mumkin.
Biz yuqorida yerlarni tabiiy hosildorligi bo`yicha rentalarni ko`rdik. Lekin, yer hosildorligini unga qo`shimcha kapital sarflab ham (masalan, optimal darajada o`g`it berish, yangi agrotexnikani qo`llash) oshirish mumkin. Masalan, yaxshi yerga qo`shimcha kapital sarflasak, u quyidagi
327

oqibatlarga olib kelishi mumkin: a) qo`shimcha kapital ishlab chiqarish samaradorligini oshirishi mumkin (bu holda yer rentasi R<sub>1</sub> dan R<sub>1</sub><sup>*</sup> ga oshadi); b) sarflangan qo`shimcha kapital ishlab chiqarish samaradorligini kamayishiga olib keladi (bu holda yaxshi yer rentasi pasayib R₁^' ni tashkil etadi). Bordi-yu, qo`shimcha kapital sarfi samaradorlik darajasini o`zgartirmasa, yer rentasi ham o`zgarmaydi.

Yer narxi. Yer narxi yer rentasini kapitalizatsiya qilish yordamida aniqlanadi. Faraz qilaylik, ma`lum bir yer uchastkasi o`lchami yer egasiga bir yilda P renta (so`mda) keltirsin. yer qiymatini aniqlashda yer egasi uchun al`ternativ qiymatdan foydalaniladi. Yer narxi shunday pul miqdoriga tengki, agar uni bankga qo`ysak, undan olinadigan foyda ushbu yerdan olinadigan foydaga teng bo`lsa. Demak, yer narxi kelajakda olinadigan yer rentasining diskontirlangan (keltirilgan) qiymatiga teng:

	Rk
^PL ^		.
	k
k 1	1  i

Yer narxi - bu kapitalni muddatsiz qo`yish demakdir.

1								R		R
Agar k   bo`lsa,						^ ^0, u holda ^PL ^ k1		k			,
		1  i^k
								1  i^k		i
bu yerda Rk - k - yil rentasi;			i		- ssudaning bozor foiz stavkasi.
Agar renta 1000 so`m bo`lsa, ssudaning bozor foiz stavkasi 5%
bo`lsa, yerning narxi ^PL 	1000				100000		 ^20000 so`m bo`ladi.
				5
5%

Haqiqatdan qaraganda renta ijarachining yer egasiga to`laydigan ijara haqining bir qismi hisoblanadi. Ijara haqi tarkibiga rentadan tashqari yer ustidagi inshootlarning amortizatsiyasi hamda yerga qo`yilgan kapital foizi kiradi. Yer egasi yer ustiga qandaydir qurilish qilgan bo`lsa yoki inshootlar qurgan bo`lsa, ularning qiymatini qoplashi kyerak, xuddi shunday, agar kapital sarflagan bo`lsa, ushbu kapitalga foiz olishi kyerak. Yer egasi ushbu kapitalni bankga qo`yib foiz olishi mumkin edi.
Misol 1. Fyermer xo`jaligida bug`doy etishtirish funktsiyasi quyidagi ko`rinishga ega: Q  400 x  2  x² .

328

Q - bug`doy ishlab chiarish hajmi yer maydoni x ga bog`liq. Bir sentner bug`doyning narxi 20 so`m. Agar fermerning yer maydoni 30 gektar bo`lsa, u yer egasiga qancha miqdorda renta to`laydi? Agar foiz stavkasi bir yilda 10% bo`lsa, bir gektar yer narxi necha so`mga teng bo`ladi?

Yechish. Ma`lumki, raqobatlashgan bozorda resurs (ya′ni, yer) narxi
uning pulda ifodalangan chekli mahsulotiga teng, ya′ni

dQ

dX

• 
  MP_x  400  4  X .
  

Yerning puldagi chekli mahsuloti: MRP  8000 80 X.

Yer maydoni 30 gektar bo`lgani uchun
MRP  8000 80 X  8000 8030  8000  2400  5600 so`m.
Demak, fermer har bir gektar yer uchun 5600 so`m renta to`laydi.

Fermerning umumiy daromadi: R  400  X  2  X ²  20  204000.

Yer narxi=ijara to`lovlari/Foiz stavkasi=5600/0,1=56000 so`m bir

gektari uchun.
Misol 2.	Yerga talab quyidagi funksiya orqali	berilgan:
Q  200  4  R, bu	yerda Q - foydalaniladigan yer maydoni;	R - renta

foizi (bir gektariga ming so`m).

Agar yer hajmi 100 gektar bo`lsa, muvozanat yer foizi qancha bo`ladi? Bank foiz stavkasi 125 % bo`lsa, bir gektar yerning narxi necha so`m bo`ladi? Agar davlat maksimal rentani bir gektariga 20000 so`m qilib belgilasa, ushbu siyosat natijasida yer egasining sof iqtisodiy rentasi qanday o`zgaradi?
Yechish. Muvozanat renta darajasini muvozanatlik tenglamasidan aniqlaymiz:
100  200  4  R, bundan R  25000 so`m bo`ladi.
Yer narxini ma`lum formula bo`yicha hisoblaymiz:

PL 	renta			25		^ ^20000 so`m bir gektariga.
	bank foiz snavkasi		1,25

Agar davlat yer rentasini 3 ming so`m qilib belgilasa, yerga talab Q<sub>d</sub>  200  4 20  120 gektarga teng bo`ladi.

329

Demak, yerga talab taklifdan oshib ketadi. Yer egasining sof iqtisodiy rentasi 10025  2500 ming so`mdan 10020  2000 ming so`mga tushib ketadi.
Qisqa xulosalar
Kapital - bu uzoq muddatli oraliqda ishlatiladigan ishlab chiqarish resursi bo`lib, uning yordamida uzoq vaqt davomida mahsulot ishlab chiqariladi.
Kapitalning ikki xil turi mavjud: asosiy kapital (uzoq muddatda foydalaniladigan uskuna, texnologik liniya, bino, qurilma); aylanma kapital (har bir ishlab chiqarish siklida o`z qiymatini tayyor mahsulot qiymatiga o`tkazadigan ishlab chiqarish resurslari, xom ashyo, materiallar, yarim fabrikatlar va hokazolar).
Ssuda foizi - kapital egasiga uning kapitalidan ma`lum muddat oralig`ida foydalanganligi uchun to`lanadigan narxdir.
Xarajat va daromadlarni bir xil boshlang`ich vaqtga keltirish hisob-kitoblariga diskontirlash deyiladi. Bunday hisob-kitoblar investitsiya loyihalarini baholashda keng qo`llaniladi. Investitsiyalarni tahlil qilganda
yillar davomida bo`ladigan xarajatlar bilan loyihadan olinidigan daromadlarni solishtirishga to`g`ri keladi. Kelajakda olinadigan
daromadning nafi bugungi kunda olinadigan daromad nafidan kichik bo`ladi. Nima uchun deganda, joriy daromadga (ya′ni, bugungi kundagi daromadga) kelajakda foiz bo`yicha qo`shimcha daromad olish mumkin.
Asosiy kapitalga qo`yilgan investitsiyalar asosan uzoq muddatli bo`ladi. Asosiy kapitalning xizmat qilish, ya′ni undan foydalanish muddati mavjud bo`lib, u chegaralangan bo`ladi. Asosiy kapital xizmat ko`rsatish muddati davomida firma uchun daromad keltiradi.
Bir yildan keyin beriladigan bir so`mning bugungi qiymati qancha bo`ladi? Bu savolga javob - foiz stavkasiga bog`liqdir.
Nazorat va muhokama uchun savollar

1. 
   Kapital bozori va uning asosiy ko`rsatkichlari nimalardan iborat?
   

2. 
   Asosiy va aylanma kapital bir-biridan qanday farq qiladi?
   

330

3. 
   Loyiha, investitsiya va investitsiyalash jarayonlarini xaraktyerlab byering.
   

3. 
   Qiymatni diskontirlashning mohiyati va ahamiyati nimada?
   

3. 
   Sof joriy qiymat qanday aniqlanadi?
   

3. 
   Bo`lg`usi qiymat qanday aniqlanadi?
   

3. 
   Inflyatsiya darajasi investitsiyalardan olinadigan daromadga ta′sir qiladimi?
   

3. 
   Yer bozorining o`ziga xos xususiyatlari nimalardan iborat?
   

3. 
   Yerning narxi qanday hisoblanadi?
   

3. 
   Absolyut va differensial renta qanday aniqlanadi?