Lim vаzirligi toshkеnt dаvlаt iqtisodiyot univеrsitеti b. T. Sаlimov, M. S. Yusupov, B. B. Salimov mikroiqtisodiyot

Mehnat bozorida ishchi kuchiga talab - bu firmalarning ishchi kuchiga talabidir. Taklif ishchilar tomonidan bo`ladi (17.2-rasm).



Mehnat
narxi, W

W	*	E	SL=MRC
	e
			MRPL=D

0	*	L (mehnat miqdori)
	Le

17.2-rasm. Raqobatlashgan mehnat bozorida mehnat narxining uning miqdoridan bog`liqligi
Mehnat bozori raqobatlashgan bo`lgani uchun mehnat narxi bozor tomonidan shakllanadi va unga bozor sub`ektlari ta′sir qila olmaydi (raqobatlashgan iste′mol bozoridagi kabi). Bu barcha ishchilar qaysi firmada ishlashidan qat`iy nazar, bir xil ish haqi oladi va firmalar bu
292

0L^*_e EW_e^*

narxni oldindan berilgan narx sifatida qabul qiladilar. Shu sababli firma uchun mehnat resurslari taklif chizig`i gorizontal, ya′ni u absolyut elastik.

17.2-rasmda raqobatlashgan mehnat bozoridagi muvozanat nuqta E nuqta bilan ifodalanadi. Muvozanat ish haqi W_e^* bo`lganda foydani

maksimallashtiradigan mehnat resurslari miqdori ^L*e ga teng bo`ladi. Ishchi chekli unumdorlik nazariyasiga ko`ra, mehnatning to`liq mahsulotini oladi. Shuning uchun firmaning mehnat uchun chekli xarajati
MRC ish haqiga teng: MRC  W <sup>*</sup>  MRP<sub>L</sub> , bu yerda MRC - firmaning mehnatga bo`lgan chekli xarajati.
Raqobatlashgan mehnat bozorida har bir ishchining ish haqi W_e^* ga teng bo`lgani uchun, firmaning ishchilarga beradigan umumiy ish haqi
xarajatlari to`rtburchak yuziga to`g`ri keladi. Ish haqining
o`zgarishi ishchi kuchiga bo`lgan talabni o`zgartiradi. Agar ish haqi W0 dan W₁ gacha oshsa, yollanadigan ishchilar soni L0 dan L1 gacha
qisqaradi; agar ish haqi W₂ gacha pasaysa, ishchilar soni L₂ ga oshadi. Mehnat bozorida firma foydasini maksimallashtiradigan shart, ya′ni

mehnatni chekli daromadliligining ish haqi stavkasiga tengligi iste′mol

bozoridagi		MRMC		shartga	o`xshashdir.				(1) va	(3) tenglikdan
foydalanib		quyidagi munosabatni				yozamiz.			MRPL  MPL MR W
tenglikning ikkala tomonini chekli						mahsulot MPL ga bo`lamiz. Natijada
quyidagini olamiz: MR W / MPL W * L / Q  MRC										(4).
W					S ^1
W					L
						S ^0
W0						L
								DL  MRPL
W
			L1							L
				L0	L2

17.3-rasm. Ishchi kuchiga talab bilan ish haqi o`rtasidagi bog`liqlik
293

4. 
   - munosabatning chap tomoni ish haqi stavkasining bir birlik mahsulot ishlab chiqarish uchun ketgan mehnat sarfiga ko`paytirilganiga teng, ya′ni bu ishlab chiqarishning chekli xarajatidir. Tarmoq bo`yicha mehnat bozorini ko`rib chiqamiz. Umumiy bozor talabi tarmoqdagi
   

firmalar talablari yig`indisi bilan aniqlanadi D_TL  MRP_L  MRP_i (17.4-rasm).

W	STL=(MRC)i

We	E	DTL=(MRP)i

L_e ^L
17.4-rasm. Tarmoq mehnat bozori
Umumiy taklif- takliflar yig`indisidan iboratdir: STL  MRC <sub>i</sub>
Bu yerda MRC<sub>i</sub>  W<sub>i</sub> i -ishchi uchun sarflanadigan qo`shimcha xarajat, ya′ni, ish haqidir.


17.2. Mehnat qilish va dam olish o`rtasidagi bog`liqlik
Har bir ishchi oldidagi masala, bu qancha ishlab, qancha dam olish muammosidir. Agar sutkada 24 soat bo`ladigan bo`lsa, ishchi 24 soat ishlasa, u M so`mga teng bo`lgan maksimal daromad olishi mumkin (17.5-rasm).
Agar u ishlamasa, uning maksimal dam olishi bir sutkaga, ya′ni, 24 soatga teng bo`ladi va uning daromadi nolga teng. Ishchining "daromad va bo`sh vaqti" budjet chizig`ini MN chizig`i orqali ifodalash mumkin.

294

Daromad,___so’m___М'>Daromad,

so’m

М

0	N	Bir sutkadagi ish vaqti,
	24
		soat-kun

17.5-rasm. Ish vaqti va dam olish o`rtasidagi bog`liqlik
Ma`lumki, ishchi har doim sutkasiga 24 soat ishlayvermaydi. Tabiiyki, ishchining ish vaqti chegaralangan bo`ladi, u ma`lum vaqt dam olib, o`zining ishlash qobiliyatini tiklashi kerak bo`ladi. Bundan tashqari, dam olish uni ma`naviy o`sishini ta`minlaydi. Demak, ishchi ma`lum vaqt ishlab, ma`lum miqdorda naf olsa (daromad olsa), u ma`lum vaqt dam olganda ham qandaydir naf oladi (ma`naviy o`sish, zavqlanish).
Ishchining ishlash vaqti va dam olish vaqtidan bog`liq naflik funksiyasini quyidagicha yozamiz: U  U (t,T ) (5), bu yerda U - naflik funktsiyasi; t - dam olish vaqti; T - ish vaqti. Demak, ishchi sutkadagi 24 soatni ish vaqtiga va dam olish vaqtiga shunday taqsimlashi kerakki, natijada u maksimal naf olsin: U U (t,T )  max (6). Quyidagi shart bajarilganda: t  T  24 (7).

Masalaning optimal echimini grafik orqali aniqlaymiz (17.6-rasm).

Daromad,

so’m

M

RE	E
		U3
		U2
		 U1N
0	tE	24 Umumiy vaqt,
		soat-kun

17.6-rasm. Naflik funktsiyasini maksimallashtirish
295

Rasmdan ko`rish mumkinki, masalaning echimi muvozanat nuqta E orqali aniqlash mumkin. Naflik funktsiyasining befarqlik chizig`i U ₂ byudjet chizig`ini E nuqtada kesib o`tadi. Optimal echimga ko`ra, dam olish vaqti t <sub>E</sub> soatga teng, ish vaqti T<sub>E</sub>  24  t<sub>E</sub> . Ishchining bir soatlik ish haqi W so`mga teng bo`lsa, uning umumiy daromadi quyidagicha

topiladi: R  W (24  tE )			(8).
U holda byudjet chizig`i yotiqligi tg  W ish haqiga teng bo`ladi.
tg 	R	 W	(9).
	24  tE

Ishchi naflik funktsiyasini maksimallashtiradi, agar bo`sh vaqt bilan daromadni chekli almashtirish normasi MRStR ish haqi W ga teng bo`lsa,

MRStR  W . Faraz qilaylik,		ish haqi stavkasi W0 dan W1 ga oshdi.
Byudjet chizig`i NM holatidan NM1 holatga siljiydi (17.7-rasm).
W
M1
	A
R1	E
M	E0		U1
R0