Lim vаzirligi toshkеnt dаvlаt iqtisodiyot univеrsitеti b. T. Sаlimov, M. S. Yusupov, B. B. Salimov mikroiqtisodiyot

AC


ATC

AVC

AFC
Q
11.5-rasm. O`rtacha umumiy (ATC), o`rtacha o`zgarmas (AFC) va o`rtacha o`zgaruvchan (AVC) xarajatlar chiziqlarining grafiklari

197

O`rtacha umumiy xarajatlar firma faoliyatini tahlil qilishda asosiy ko`rsatkichlardan biri xisoblanadi. O`rtacha umumiy xarajatlar bilan narx o`rtasidagi farq orqali firmaning olayotgan foydasi yoki zarari aniqlanadi.
Chekli xarajat (MC - Marginal Cost) - ishlab chiqarish hajmini kichik miqdorga (odatda bir birlikka) oshirish bilan bog`liq bo`lgan qo`shimcha umumiy xarajatdir:

MC 	TC		(TFC TVC)		TFC		TVC		TVC		 MVC
	Q		Q		Q				Q
							Q
Bu yerda		chekli o`zgarmas			xarajat		(T F C)0				bo`lgani uchun,
							Q

chekli xarajat chekli o`zgaruvchan xarajat MVC ga teng ( MC  MVC ). MVC - chekli o`zgaruvchan xarajat bo`lib, mahsulotni qo`shimcha
bir birlikka ( Q ) oshirgandagi o`zgaruvchan xarajatning o`sgan qismi TVC ga teng.
Yuqoridagi formuladan ko`rinib turibdiki, o`zgarmas xarjat chekli xarajat miqdoriga ta′sir qilmaydi. Chekli xarajat o`zgaruvchan xarajat

funktsiyasidan olingan hosilaga teng: ^MC ^	d (TVC)	.
	dQ

Xarajatlar funktsiyasi grafiklari bir-biriga nisbatan shunday joylashganki, boshlanishda chekli xarajatlar kamayib boradi (bu yerda asosiy sabab, ishlab chiqarish masshtabi kengayishining musbat samarasi va optimal texnologik ishlab chiqarish hajmiga chiqish hamda o`zgarmas xarajatlarning kamayishi). Optimal hajmdan keyingi ishlab chiqarish hajmining o`sishida kam samarali resurslarni ishlab chiqarishga jalb qilish, ishlab chiqarish masshtabini ortiqcha kengayishi natijasida boshqaruv samaradorligining kamayishi, xarajatlarning ortishi natijasida chekli xarajatlar o`sib boradi.

Umumiy, o`rtacha, o`zgaruvchan va chekli xarajatlar grafiklarining tipik joylashuvi quyidagi 11.6-rasmda keltirilgan.
Rasmdan ko`rinib turibdiki, agar MC  ATC bo`lganda ATC chizig`i pastga qarab tushadi va MC  AVC bo`lganda ham AVC chizig`i pastga qarab kamayib boradi.

198

_CMC ATC

AVC
B
A


AFC

Q
11.6-rasm. ATC, AVC, AFC va MC grafiklarining o`zaro joylashuvi

Buning sababi - har bir qo`shimcha birlik mahsulotni ishlab chiqarish xarajati ishlab chiqilgan mahsulotning o`rtacha va o`rtacha o`zgaruvchan xarajatidan kichik bo`lgani uchun, o`rtacha umumiy va o`rtacha o`zgaruvchan xarajatlarni kamaytiradi.

MC  ATC va MC  AVC bo`lganida ATC va AVC chiziqlari yuqoriga qarab o`sib boradi. Bu yerda qo`shimcha ishlab chiqarilgan bir birlik mahsulot xarajati ATC va AVC dan katta bo`lgani uchun, u o`rtacha xarajatlarini oshiradi.
O`rtacha umumiy xarajatlar (ATC) va o`rtacha o`zgaruvchan xarajatlar ( AVC ) o`zlarining minimal qiymatlarida MC chizig`ini kesib o`tadi (rasmda A va B nuqtalar), ya′ni ATC  min ATC(Q) bo`lganda MC  ATC va AVC  min AVC(Q) bo`lganda AVC  MC <sub>ga teng</sub>.
Yuqoridagilardan kelib chiqib qisqa muddatli oraliqda ishlab chiqarish xarajatlari egri chiziqlarining quyidagi xususiyatlarini ko`rish mumkin:

1. 
   Xarajatlari egri chiziqlari ishlab chiqarishning har qanday berilgan hajmida xarajatlarning minimal qiymatlarini ifodalaydi.
   

2. 
   O`rtacha xarajatlar egri chiziqlarining qabariqligi ishlab chiqarish omillari unumdorligining kamayib borishi qonuni harakatini aks ettiradi.
   

199

3. 
   O`rtacha xarajatlar egri chiziqlari o`rtacha mahsulotlar egri chiziqlarining aks ta′sirini ko`rsatadi.
   

3. 
   Mahsulot ishlab chiqarish hajmi oshgani sari o`rtacha xarajatlar qiymati kamayib boradi.
   

3. 
   O`rtacha xarajatlar egri chiziqlari chekli xarajatlar egri chizig`i bilan kesishgan nuqtalarda ular minimal qiymatga ega bo`ladi.
   
4. 
   MC  AVC, ya′ni chekli xarajatlar o`rtacha o`zgaruvchan xarajatlardan past bo`lganda o`rtacha umumiy (ATC) va o`rtacha o`zgaruvchan (AVC) xarajatlar kamayadi.
   

3. 
   MC  AVC, ya′ni chekli xarajatlar o`rtacha o`zgaruvchan xarajatlardan yuqori bo`lganda o`rtacha umumiy (ATC) va o`rtacha o`zgaruvchan (AVC) xarajatlar oshadi.
   

Misol. Firmaning xarajatlarini qaraymiz (11.2-jadval).
11.2-jadval