Leksikologiya haqida umumiy ma'lumot So'z til va nutqning eng muhim va asosiy birligi sifatida

So'z til va nutqning eng muhim va asosiy birligi sifatida

Leksikologiya so'zni o'rganar ekan, birinchi navbatda so'zning o'zi va uning mohiyati, belgilari nimalardan iborat ekanligini izohlashga to'g'ri keladi. Borliqdagi predmet, narsa, hodisalar haqidagi tushunishlarni ifoda qilish uchun tovush qobig'iga, semantik tomoniga ega bo'lgan til birligi so'z deyiladi.
So'z til va nutqning eng muhim hamda asosiy birligi sanaladi. So'z til unsuri sifatida nomlash, atash (nominativ) vazifasini bajaradi. Masalan, tog', daraxt, osmon, predmet, qizil, oq (bildi), keldi, yozdi (harakat) kabilar. So'z nutq unsuri sifatida aloqa (kommunikativ) vazifasini bajaradi ya'ni ular ma'lum qoidalar asosida birikib so'z birikmasi va gapni hosil qiladi. Masalan, O'zbekiston gullagan diyor, gapida uchta so'z birikib bir gapni tashkil etgan.
So'z bir qancha o'z i g a xos shakliy belgilarga ham ega:

1. 
   So'z xotiramizda tayyor holda mavjud. Nutq jarayonidakeraklisini ishlatamiz.
   
2. 
   So'z o'zining tovush qobig'iga ega, uning tovush tomonifonetikada o'rganiladi.
   
3. 
   So'z gap ichida yoki undan ajratib olingan holda ishlatilishimumkin. Masalan, oltmish yoshli otangdan osh so'rama? - gap;uning tarkibidagi, oltmish yosh ota, osh. so'ramoq esa so'zlardir.
   

Semantik xususiyatga ega bo'lgan so'z turli grammatik shakllarda qo'llanish imkoniyatiga ega.

5. 
   Mustaqil bar bir so'z o'z urg'usiga ega; kitob, tolzor.guldasta, binokor, o'qimoq kabi.
   
6. 
   So'z ma no va grammatik belgilarining o'xshashligiga ko'raturkumlargabo'lmadi. Masalan, tog', tosh(ot), katta, kichik (sifatkabi.)
   

7. So'z emotsional-ekspessiv ma'no noziklik bildirishxususiya-tiga ham ega. Masalan, toychog'im, bo'talog'im(farzandni erkalatish).

So'zning o'z va ko'chma ma'nosi

So'zning nutq (gapdan) tashqarida alohida olingan holda ifodalaydigan ma'nosi so'zning o'z (to'g'ri) ma'nosi deyiladi. Oltin olma, olqish ol (Maqol). Oltin - qimmabaho metallarning bir turi (o'z ma'nosida), kumush qoshiq birikmasida - kumush o'z ma'nosida qo'llangan. So'zning gap ichi (kontekstdan o'z ma'nosidan tashqari boshqa ma'nolarini ifodalashi ko'chma ma'no deyiladi. Masalan: Oq oltindan tog'day xirnion yaratdik, kumush tola yetkazib beramiz gaplaridagi oltin va kumush so'zlari ko'chma ma'nolardir. So'zning o'z yoki ko'chma ma'noda qo'llanganligini kontekst (gap) belgilaydi.
Ko'p ma'noli va bir ma'noli so'zlar
Tilda so'zlarning bir yoki bir necha ma'noga ega bo'lishi so'z ma'nolarining o'zgarishi bilan bo'g'liq hodisadir. Chunki kishilar o'zaro so'zlashuv, aloqa qilish jarayonida bir so'zni brr necha ma'noda qo'llaydilar. Shuning natijasida ko'p ma'noli so'zlar paydo bo'ladi. So'zning qanday ma'no bildirishi gap ichida aniq anglashiladi. Boshqacha aytganda, so'z alohida olinganda bir xil ma'noni, gap ichida boshqacha ma'noni anglatishi mumkin.
Bosh va yasama ma'nolar sababli birdan ortiq ma'noga ega bo'lgan so'zlar ko'p ma'noli (polistmantik) so'zlar deyiladi. Alohida blingaii yoki gap ichida ham qaysi ma'noda ishlatilsa, shu ma'no uning bosh ma'nosi sanaladi.
Qolgan ma^ftelaresa yasama ma'nolar deyiladi.Yasama ma'nolar gapda ma'lunHjir nutqi y sharoitda yuzaga keladi.
O'zbek tilidagi ko'pcnilik so'zlar ma'nolidir. Masalan: bosh so'zining o'z ma'nosi - kalla gavdaning bosh qismidir. Ko'rdinki, osh, ko'tarma bosh (Maqol).Ammo bu so'z turli so'z birikmalariga turlicha ma'no ifodalaydi: bosh masala birikmasida so'z birikmasida asosiy va muhim masala; bosh ko'tarmoq - qo'z-g'almoq, harakatga kelmoq, bosh yo'l - asosiy yo'l, boshtegirmon - birinchi yoki yuqorida joylashgan tegirmon; bosh qo'shmoq -birikmoq, bosh egmoq - bo'ysinmoq, bosh farzand - birinchi yoki katta farzand, bosh bo'lmoq - rahnamolik qilmoq, bosh-boshiga, o'z-o'ziga, kabi ma'nolarni anglatadi.
Quyidagi o'yin so'zining ma'nolarini qiyoslang.
1. Birortamashg'ulotturi: futbol o'yiniga qatnashdik. 2. Raqs o'yinining birturi: nazokat kasb etib, Gulsunbibi yo'rg'alay ketdi. (A.Qodiriy.) 3. O'ziga xos jozibali, lekin betartib harakat: o'ynab o'ting shabodalar (qo'shiqdan). 4. Sahna yoki boshqa tomoshalar ko'rinishi: Bolalar teatrning oldiga kelganlarida, o'yin boshlanishiga birinchi signal - qo'ng'iroq ham berilgan edi (Oydin). 5. Ko'ngil ochish va ermak maqsadidagi mashg'ulot: U juda zerikib nima o'yin o'ynashini bilmas edi (Oybek). Gap ichida ham. gapdan tashqarida ham aynan bir ma'noni ifodalovchi so'zlar bir ma'noli (monosemantik - grekcha mono "bir xil," sema "belgi") so'zlar deviladi. Bir ma'noli so'zlarga asosan, ilm fan, texnika, adabiyot san'at va boshqa sohalarga old atamalar kiradi. Bunday atamalanii ko'chma ma'noda ishlatib bo'lmaydi. Qiyos: fonetika, unli. undosn. morfema, tibbiyot, matematika va boshqalar.