Leksikologiya bilib oling. Leksikologiya

mujassamai iffat (hayo, ibo mujassam) bo‘lg‘an bir rafiqa tuhfa qilarmiz (Iffat bobida 
tengsiz bir umr yo‘ldosh in’om qilamiz)
. (Abdulla Qodiriy) 

---

Muallif: Fazliddin O‘taganov 
91 965 55 99 
9.4-mashq. 
Testlarni yeching va javobingizni izohlang. 
I. Berilgan matndagi ajratilgan so‘zlar qaysi nutqiy „taqiq“ asosida ekanligini aniqlang va 
tushuntiring: 
Qoplon chalqanchadan yonbosh bo‘ldi. Ayoli tarafga o‘girildi. 
− Havo sevalab o‘tadi, 
momosi
, − dedi. 
Bu kishi
qayerdan biladi? − dedi ayoli. 
Qoplon u yog‘ini aytmadi. (Tog‘ay Murod) 
A) Qo‘rquv asosidagi. 
B) Mensimaslik asosidagi. 
C) Andisha asosidagi. 
D)
Hurmat asosidagi. 
II. Berilgan qaysi gaplarda fikr ochiq ifodalanmagan? 
Sovchilar odatlari bo‘yicha u yoq-bu yoqdan gapirishib o‘tirdi. 
Eson qassobni haminqadar eladi. Keyin maqsadga o‘tdi. 
− Singlingning boshiga baxt qushi qo‘nib turibdi, uchirib yubormasang bo‘ldi, qassob, − dedi. 
− Aslini bilmay, so‘z demaslar, naslini bilmay, qiz bermaslar, − dedi qassob. − Kim ekan u? 
(Tog‘ay Murod) 
A) Sovchilar odatlari bo‘yicha u yoq-bu yoqdan gapirishib o‘tirdi. 
B) Singlingning boshiga baxt qushi qo‘nib turibdi, uchirib yubormasang bo‘ldi. 
C) Aslini bilmay, so‘z demaslar, naslini bilmay, qiz bermaslar. 
D
)
Eson qassobni haminqadar eladi. 
EVFEMIZM VA DISFEMIZMLAR 
Bilib oling
. Madaniy nutq sohibi o‘z fikrini chiroyli va kishi ko‘ngliga og‘ir botmaydigan qilib 
ifoda etadi. Fikrni og‘ir botmaydigan, tinglovchiga malol kelmaydigan qilib ifodalash vositalari 
evfemizm (grek tilida bu so‘z „yumshoq gapirmoq“ ma’nosida qo‘llangan) deyiladi. Masalan, 
yomon bo‘libdi degandan ko‘ra yaxshi bo‘lmabdi deyish, kasal ifodasidan ko‘ra mazasi yo‘q 
deyilsa, kishi ko‘ngliga qattiq botmaydi. Evfemizmni o‘rinli qo‘llash kishining madaniyatliligini 
bildiradi. Turmush o‘rtog‘ining ismini aytmaslik (masalan, dadasi, dadajonisi, oyisi deyish yoki 
katta farzandining ismi bilan chaqirish), sizlash kabilarni ham evfemizmga misol qilish mumkin.
 
Evfemizmning aksi disfemizm (grek tilida bu so‘z „qo‘pol gapirmoq“ ma’nosida qo‘llangan) 
deyiladi. Masalan, yomon bo‘libdi tushunchasi uchun qo‘llangan rasvo bo‘libdi, kasal 
tushunchasi uchun qo‘llangan dard uribdi ifodalari disfemizmga misol. Nutqda disfemizmni 
ko‘p qo‘llash kishining madaniyatsiz ekanini ko‘rsatadi.
 
Demak, disfemizm va evfemizm ikki chekkada, betaraf ifoda esa ular o‘rtasida turadi: joni 
chiqdi - o‘ldi - uzildi kabi. 
10.3-mashq. Qavs ichidagi so‘zlardan nuqtalar o‘rniga mosini tanlang.
 
1. − Uyqungiz o‘chdimi, ... ( otasi, erim, yostiqdoshim, zavjim)? − Ha... O‘zing- chi, yana xastalik 
azob beryaptimi? (O. Yoqubov)
2. Shu turishida opasi Boburga onasining endi ... (tul, beva, eri o‘lib) qolgan o‘ttiz yetti-o‘ttiz 
sakkiz yasharli paytlarini eslatib yubordi. (P. Qodirov)
3. Yana, albatta, ko‘rishmoqqa umidim bor, hozircha ... (xayr, alvido, xudoning panohiga, 
ko‘rishguncha). („Onalar kanali" dan)
 
4. Bu amakining o‘g‘li urushdan … (oyog‘idan ayrilib, cho‘loq bo‘lib, oyoqsiz bo‘lib, oqsoq 
bo‘lib) keldi. („Suhbat“dan)
5. Qo‘shnimiz ... (aynigan, tentak, sal bundayroq, jinni), lekin hech kimga zarari tegmaydi. 
(T.Murod)

---

Muallif: Fazliddin O‘taganov 
91 965 55 99 
6. Qarang-a, bu odam o‘zi … (kal, sochi to‘kilgan, yaltirbosh, sochi yo‘q) bo‘lsa ham, dimog‘i 
balandni ko‘zlarkanmi? (O. Bobojonov)