2. Fiziokratlar iqtisodiy qarashlari
Fiziokratlar ta’limoti Fransiyada vujudga keldi, uning asoschisi Fransua
Kene (1694-1764-yil) b o ‘ldi. Unga iqtisodchilarning katta guruhi (A.
Tyurgo, V. Mirabo, V. Dyupon de Nemur, G. Letron va boshqalar)
kirgan edi.
Fiziokratlar konsepsiyasining asosini «tabiiy tartib» haqidagi ta ’limot
tashkil qiladi. U «tabiiy tartib» yoki «tabiiy huquq» asosida mavjud bo‘lgan
atrof olamning obyektiv realligini tan olish m a’nosini bildiradi. Kene
bunday huquqni Alloh tom onidan yuborilgan oliy haqiqat deb tushundi.
Uning fikricha, ham m a odamlar albatta «tabiiy tartib»ga rioya qilishlari
shart, chunki unga beriladigan «tabiiy huquq», «aql chirog‘i» deb tan
olindi. Kene m a’rifatchilarning xulosalarini ajratib ko‘rsatmagan. Uning
fikriga ko'ra, inson ham m a narsaga urinavermasligi, o ‘zining mehnati
bilan hamma narsaga erishish mumkinligini tushunishi kerak. Fiziokratlar
inson axloqi m e’yorlarini belgilashda «tabiiy huquq» g‘oyalariga tayangan
edilar. «Tabiiy tartib» haqidagi ta’limotga asosan, Kene va uning ham fikrlari
uni iqtisodiy va siyosiy qonunlar deb talqin qilinishiga sabab b o ‘ldi.
Fiziokratlar m aktabi m aterializm ni qattiq tanqid qildi. M aktab
namoyandalari monetaristlaming «boylikning yagona shakli-oltin, uning
asosi tashqi savdoda» degan konsepsiyasini tan oladilar. F. Kene va uning
izdoshlari boylik iste’mol qiymatidan to ‘lanadi, deb hisobladilar. Pul
muomaladagi vositachi rolini o ‘ynaydi, boylik asosini ular ishlab chiqa-
rishda deb bildilar. Savdo boylik asosi bo‘la olmaydi, chunki savdo uchun,
ularning fikricha, o'zaro teng qiymatning almashuvi (ekvivalent alma-
shuv) xarakterlidir. Fiziokratlarning xizmati shundaki, ular qo‘shimcha
mahsulotning yuzaga kelishi haqidagi tadqiqotlarni bevosita ishlab chiqarish
sohasiga olib kirdilar, shu bilan kapitalistik ishlab chiqarish tahlili asoslarini
yaratdilar. U lar birinchilardan bo‘lib kapitalni tahlil etdilar.
Fiziokratlarda ishlab chiqarish bir tom onlam a izohlandi: ishlab
chiqarish sohasi sifatida qishloa xo‘ialigi ko‘rsatildi. holos. Shundan yer
egalari mehnati yagona ishlab chiqaruvchi mehnat sanaladi. Fiziokratlarning
qarashi feodalizm sharoitida o'ziga yo‘l ochgan yangi kapitalistik jamiyat
ifodasi edi. Jarayonni izohlash uchun fiziokratlar faqat dehqonchilikdagi
m ehnatni oshkora qilinadigan mehnat deb bildilar. Ulam ing fikricha,
90
sanoat xo‘jalikning ishlab chiqaruvchi sohasi sanalmaydi.
Fiziokratlar nazariyasida asosiy o ‘rinni «Sof mahsulot» va uni ishlab
chiqarish masalasi egallaydi. «Sof mahsulot» go‘yoki qo'shim cha mah-
sulotdir. «Yer boylikning asosi» ekanligidan kelib chiqib, F. Kene «sof
mahsulot» dehqonchilikda ishlab chiqariladi deb hisobladi. Bu jihatdan
qaraganda sanoat «foydasiz» soha sanaladi. Sof mahsulotning vaeona shakli
renta hisoblanean.
Fiziokratlar «Sof mahsulot» ishlab chiqarishni qarama-qarshi fikrlar
bilan izohladilar. Bir tom ondan, sof mahsulot tabiat in ’omi sifatida
dehqonchilikka xos o'sishning tabiiy jarayonining natijasi hisoblanadi.
Shu bilan birga, uning fikricha, dehqonchilik mehnatining natijasi ish
haqi ustidan ortiqcha olingan narsadir. Foyda ish haqining bir ko'rinishi
sifatida baholanadi.
Ishlab chiqarish haqidagi tushunchalariga ko‘ra F. Kene jamiyatni uch
sinfga bo'ladi: 1) mulkdorlar sinfl (dvoryanlar, dindorlar, qirol va uning
mulozimlari, chinovniklar); 2) kapitalistlar va yollanma ishchilarni
birlashtirgan fermerlar sirifi va 3) mamlakatning savdo va ishlab chiqarishi
bilan shug‘ullanuvchi fuqarolaridan tashkil topgan «unumsiz» sinf.
Fiziokratlar merkantilizmning iqtisodiy ta’limotini qat’iyan rad etdilar.
Iqtisodiy siyosat sohasida ular davlatning mamlakat iqtisodiy hayotiga
aralashmasligi tarafdori bo‘lib, kapitalistik raqobat sharoitida tadbirkorlik
faoliyati erkinligini himoya qilib, har xil monopoliyalarga qarshi chiqdilar.
Fiziokratlar ta ’m inoti yuqori cho‘qqisini F. Kenening «Iqtisodiy
jadvali» (1758) qabul qilingan ijtimoiy kapitalni takror ishlab chiqarish
tahliliga urinish tashkil qildi.
Takror ishlab chiqarish jarayonini ko‘rib chiqib, F. Kene daromadning
paydo bo‘lishi, kapital va daromadning o ‘zaro almashishi, ishlab chiqarish
sarfi bilan yakuniy sarf orasidagi munosabatlami tahlil qildi. Qayta ishlab
chiqarish jarayoni mavridi sifatida u «ishlab chiqarish mehnatining ikkita
katta turi- xomashyo ishlab chiqarish va sanoat orasidagi munosabat» ni
ko‘rsatdi. Bularning hammasi «Iqtisodiy jadval»da o ‘z aksini topdi.
F. Kene «Iqtisodiy jadval»ni tuzishda m a’lum qarashlardan kelib chiqib,
qator mulohazalarni bayon etgan edi, ya’ni u ilmiy abstraksiyalashga
suyandi. U oddiy qayta ishlashni tahlilning boshlanishi uchun qonuniy
deb hisoblab, tashqi savdo ta ’sirida baho o ‘zgarishlarini mavhumlashtirdi.
Ijtimoiy qayta ishlab chiqarishni tahlil qilar ekan, Kene tovar kapitali
harakatini alohida olib qaradi, chunki qayta ishlab chiqarish masalasi,
avvalo, ijtimoiy mahsulot realizatsiyasi masalasidir.
91
«Iqtisodiy jadval» fiziokratlarning hamma asosiy fikrlarini: jamiyatning
uch sinfga (mulkdorlar, fermerlar va unumsiz) ajratilishi: sof mahsulot
(qo'shimcha qiymat)ning faqat qishloq xo‘jaligida ishlab chiqarilishi, sanoat
uchun faqat qiymatning tuzilishi xarakterli ekanligi, savdoda teng qimmatli
narsalar almashuvi erkin raqobatning natijasi ekanligini o ‘z ichiga olgan
edi. Fermerlar kapitali dastlabki yillik avanslarga bo‘linadi. Kene umumiy
jamoat mahsulotining qiymatiga aloqador va natural shakli orasidagi farqni
ko‘rsatdi, kapital va daromad kategoriyalarini ajratdi.
«Iqtisodiy jadval» muallifi renta oladigan mulkdorlar egalik qiladigan
yer-mulk mavjudligidan xo'jalikni yer ijaraga olib, kapital jam g‘aradigan
fermerlar yuritishidan kelib chiqqan edi. Fermerlar kapitali ikki qismdan
iborat:
1) 10 yilgacha muddatga berilgan, har yili o ‘ndan biri (1 milliard
livr) yillik mahsulot qiymatiga kiruvchi 10 mlrd. livrdan iborat dastlabki
avans (asosiy kapital);
2) Qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarish xodimlari ish haqi, hom ashyo
chiqimlariga sarflanadigan 2 mlrd livrdan iborat yillik avans (aylanma
kapital); kapitalning bu qismi bir yil davomida xizmat qiladi, uning
qiymati esa mahsulot qiymatiga kiradi, u to ‘laligicha kapital o ‘m ini
to'ldirishga sarflanadi. Fermerlarning yillik mahsulot qiymati oshirilgan
kapital qiymati (13 mlrd. livr) dan tashqari 2 mlrd livr miqdoridagi sof
mahsulot qiymatini o ‘z ichiga olib, jami 5 mlrd livmi tashkil qiladi.
0 ‘zining natural shakliga ko‘ra qishloq xo‘jaligi mahsuloti 1) aylanma
kapital o ‘m ini qoplashga zarur bo‘lgan urug‘ va oziq-ovqatdan; 2)
ayirboshlash uchun olingan oziq-ovqatdan; va 3) sanoat uchun olingan
xomashyodan iboratdir.
Umumiy jam oat mahsulot qiymatiga bundan tashqari «unumsiz» sinf
vakillari ishlab chiqarilgan 2 mlrd livr miqdoridagi mahsulot qiymati
ham kiradi. Bu natural shakldagi sanoat buyumlaridir. Shunday qilib,
umumiy jam oat mahsulot qiymati hammasi bo‘lib, 7 mlrd livmi tashkil
etadi.
F. Kenening iqtisodiy jadvallari mazmunan ikki jadvaldan (katta va
kichik) iborat bo‘lib, katta jadval «sof mahsulot» harakatini aks ettirsa,
kichik jadval ijtimoiy kapital munosabati va qayta ishlab chiqarilishi
jarayonini ko'rsatadi. Jamaot mahsuloti realizatsiyasi xo‘jalik yilining oxiriga
(hosilni yig‘ib-terib olishga) m o‘ljallanadi. Bu jarayon umumlashgan holda
quyidagi aktlarda ko‘rinadi.
Xususiy yer egalari (1-akt) o ‘zlarining 2 mlrd livr (oldingi davri
92
uchun olingan renta) pullarining 1 mlrd livriga fermerlardan oziq-ovqat
mahsulotlari sotib oladilar, 2 mlrd livrga esa «unumsiz»lardan sanoat
mahsulotlari sotib oladilar (2-akt). «Unumsiz» sinf vakillari savdodan
tushgan 1 mlrd livrga fermerlardan oziq-oqvat mahsulotlari sotib olishadi
(3-akt). Fermerlar o ‘z navbatida 1 mlrd livrga «Unumsiz»lardan m ehnat
qurollarining buzilgan yerlarini tiklash uchun manifaktura mahsulotlarini
sotib oladilar (4-akt). «Unumsiz»lar 1 mlrd livrga ishlab chiqarishni davom
ettirish uchun xomashyo sotib oladilar (5-akt).
Realizatsiya davrida pul vositachilik rolini o ‘ynaydi. Pulning birinchi
yarmi (1 mlrd livr) 1-aktdan so‘ng muomaladan chiqib, fermerlarda
qoladi. Ikkinchi mlrd Uvr esa reaUzatsiyada qatnashib, oxirida yana
fermerlarga qoladi. 2 mlrd livr hajmdagi pul xususiy yer egalariga renta
sifatida toManadi. Buni hisobga olib, F. Kene davlatda hamma soliqlar renta
oluvchilar-yer egalari tom onidan to ‘lanishini talab qilishni ilgari surdi.
«Iqtisodiy jadval»da faqat oddiy takror ishlab chiqarishgina muhokama
qilinadi, boylik to ‘plash muammosi chetda qoldi. Kene fermerlar qo‘lida
qolgan qishloq xo‘jaligi mahsuloti qismi qaysi yo‘l bilan realizatsiya
qilinganini ko‘rsatmagan. «Unumsiz»lar m ehnat vositalarini tiklash
zarurati e’tibordan chetda qoldi.
F. Kenening «Iqtisodiy jadval»lari qayta ishlab chiqarish jarayonini
amalga oshirish uchun zarur shart-sharoitlarni birinchi bo‘lib ko‘rsatib
bergan edi.
Fiziokratlaming oxirgi vakiU ko‘zga ko‘ringan fransuz davlat arbobi,
mashhur iqtisodchi Jak Tyurgo (1727-1781) dir. U 1761- yildan qirol
intendanti vazifasida, 1774-1776- yillarda esa bosh moliya nazoratchisi
lavozimida ishladi. U ning asosiy asari «Boylikning shakllanishi va
taqsimlanishi haqida mulohazalar» bo‘lib, kitob holatida 1776- yilda e’lon
qilindi. Fiziokratlar konsepsiyasini bayon qilib, Tyurgo uni sistemasi
tarzida rivojlantirdi.
Tyuigo iqtisodiy tengsizlikning paydo bo‘lishiga e’tibor berdi. Yollanma
mehnatning yuzaga kelishi, uning Fikricha, ishlab chiqamvchilaming
yerdan ajralishi bilan izohlanadi. Tyurgo fermerlar va «unumsizlar»
orasidan odamlami xo'jayinlar va yollanma ishchilarga ajratib jamiyatning
sinfiy tuzilishini ancha mukammal izohini ilgari surdi.
Tyuigo kapital jamg‘arish masalasini izohlab berishga intildi. U birinchi
marta pul va kapital orasidagi farqlami ko‘rsatib bergan. Uning qarashlarida
foyda daromadning alohida turi sifatida ko‘rinadi. Ish haqini ko‘rib chiqar
ekan, Tyuigo uning harakatini mehnat bozorida ishchilar orasidagi raqobat
93
bilan bog'laydi. Bu uning fikricha, kun kechirish vositalari minimumi
uchun ish haqi haqida m a’lumotlami beradi.
B o‘lg‘usi bosh moliya nazoratchisi sifatida Tyurgo fiziokratlar
doktirinasini hayotiga tatbiq etishni tezlatish choralarini ko'rdi. U sexlarni
yo‘qotib, dehqonlami yo‘l majburiyatidan ozod qildi, non savdosida
erkinlikni amalga oshirishga, yer rentasini yagona to ‘lov sifatida joriy
etishga intildi. Uning bu yangiligi dvoryanlar, aslzodalar tomonidan yaxshi
kutib olinmadi. Demak merkantilizm kabi fiziokratlar qarashlari ham
turlicha talqinlarda o ‘z ifodasini topgan edi.
Do'stlaringiz bilan baham: |