Ldoshev, Q. Muftaydinov, V. Abdurahmonov

Oo‘shimcha  mahsulot va  mehnat  taqsimoti  ta’limotining  asoschisi
Ibn Xaldun xalqlar va davlatlarning haqiqiy boyligi pulda emas,  balki 
mehnatda  va  m ehnat  mahsulotlarida  ekanini  payqadi.  Uning  fikricha, 
jamiyatning  farovonligi  va  uning  rivojlanishi  m amlakat  aholisining 
ko‘payishi,  ish  kuchlarining  shaharlarda  to ‘planuvi,  ya’ni  «mehnat 
miqdorining o ‘sishi»ga bog'liqdir.  Biroq, jamiyat faqat zaruriv mahsulot
77

---

ishlab  chiqarish bilan chegaralansa,  u  qashshoqlik va  qoloqlikdan  chiqa 
olmaydi. Jamiyatning rivojlanishi,  aholi turmush darajasining ortishi faqat 
«ortiqcha  mahsulot»,  qo‘shimcha  mahsulot  ishlab  chiqara  olganidagina 
ta ’minlanadi.  Demak, jamiyatning  ijtimoiy-iqtisodiy  taraqqiyoti  asosini 
qo'shim cha  m ahsulot  ishlab  chiqarish  tashkil  etadi.  G ap  shundaki, 
qo‘shimcha mahsulot, uning mohiyati,  ahamiyati,  taraqqiyotning birdan- 
bir moddiy asosi ekanligi to ‘g‘risidagi tushunchaga u G ‘arb iqtisodchilari- 
dan kamida 350-400 yil ilgariroq kelgan edi.
Odamlarning  m ehnat  taqsimoti  asosida  ishlashi  ularning  m ehnat 
unumdorligini  oshiradi.  Ya’ni  zaruriy  ehtiyojlarni  qoplab  qo'shim cha 
mahsulot  yaratish  imkoniyatini  tug‘diradi.  Olim  yozadiki,  jamoaga, 
guruhga  birlashgan  odamlarning  bir-biriga  ta’siri,  o ‘rgatishi,  yordami, 
natijasida  ularning  o'zlari  iste’mol  qiladigan  m ahsulotdan  k o ‘proq 
mahsulot ishlab chiqariladi  ya’ni,  qo‘shimcha  mahsulot yaratiladi.  Gap 
shundaki,  odam  yakka  holda  hatto  o ‘zini  boqishga  ham   yetmaydigan 
mahsulot  yaratishi  m um kin,  agar  ular  ko'pchilik  bo ‘lib,  birgalashib 
ishlasalar, ya’ni m ehnat taqsimoti asosida faoliyat yuritsalar,  o ‘z ehtiyoj- 
laridan ko‘proq n e’m atlar yaratadilar.
Mutafakkir  uqtiradiki,  shaharning  yoki  viloyatning  bir  qism  aholisi 
m ehnat taqsimoti  asosida ishlab,  zaruriy mahsulot yaratsalar,  aholining 
boshqa  qismi  ortiqcha  m ehnat  bilan  qo‘shimcha  mahsulot yaratadi.  Bu 
mahsulot  yordamida  boshqa  ehtiyojlarni  qondirish  m um kin  b o ‘ladi. 
Ehtiyojlarni qondirish mahsulotlami qiymati bo‘yicha almashtirish orqali 
ta ’minlanadi.  Demak,  q o ‘shimcha  m ehnat  va  qo‘shimcha  mahsulot 
almashuvini bozorlarni vujudga keltiradi,  ehtiyojlar tarkibini kengaytiradi, 
ularga erishish esa intilishni kuchaytiradi.
Ibn Xaldun yana shuni asoslab berdiki,  qo‘shimcha mahsulot jamiyat 
a’zolarining m ehnat taqsimoti asosida birlashgan mehnatining natijasidir, 
bu  mahsulot  odamlarning  qanchalik  to ‘planib  ishlashlariga,  ulaming 
mehnat taqsimoti asosida birlashib harakat qilishlariga bevosita bog‘liqdir. 
Xulosa  shuki,  jamiyatdagi  m ehnat  taqsimoti  sharoitida  har  bir  odam 
qo‘shimcha mahsulotning ko‘payishidan bevosita manfaatdordir,  chunki 
u ulaming har birining va hammasining farovonligiga xizmat qiladi. Jamiyat­
ning qashshoqlik va qoloqlikdan chiqishi ham ishlovchilar soniga va ulaming 
mehnat  taqsimoti  asosida  bir  ish  kuchi  sifatida  birgalashib  ishlashiga 
bog‘liqdir.  Iqtisodiyot  ana  shunday  asoslarda  tashkil  etilsa,  iste’mol 
qilinadigan n e’m atlar ko‘payadi va ulaming narxlari past b o ‘ladi.
Ibn Xaldun shaharlaming jamiyat taraqqiyotida va qo‘shimcha mahsulot
78

---

ishlab chiqarishda bosh omil ekanligiga e’tiborni tortadi.  Uning fikricha, 
shaharlar qancha katta bo‘lsa,  ular qancha ko‘p bo‘lsa,  ularda odamlar, 
ish kuchi qanchalik to ‘plansa, taraqqiyot va jamiyat taraqqiyoti shunchalik 
yuqori bo‘ladi.  U  shaharlar paydo bo‘lgach,  odamlar ham  ochlik,  qash- 
shoqlikdan,  qoloqlikdan  qutiladilar  deb  hisoblaydi.
Xo‘sh, odamlami to ‘planib ishlashga,  shaharlar barpo etishga, m ehnat 
taqsimoti asosida faoliyatlarini muvofiqlashtirishga nima majbur etdi? Bu 
savolga uning o ‘zi quyidagicha javob beradi:  «Bunga odamlarning osoyishta, 
xotiijam  va  badavlat  yashashga  bo'lgan  intilishlari  sababdir».  Demak, 
jamiyatning harakatlantiruvchi kuchi mehnat taqsimoti asosida to ‘planib, 
m ehnat  qilishlaridir.  Butun  tarix  haqiqati,  sanoat  shaharlari  tarixi  Ibn 
Xaldun  g‘oyalarining  naqadar asosli  ekanligini  isbotlab  turibdi.
Ibn  Xaldunning  fan  olamidagi  buyuk  xizmatlaridan  biri  insoniyat 
iamivatning rivoilanish konsepsivasini varateanidadir.  Bu ta’limotga ko‘ra 
jamiyat quyi fazadan yuqori fazaga tomon  progressiv ravishda rivojlanib 
boradi.  Bu  rivojlanish  kuchi  jamiyatning  o ‘zidadir,  ya’ni  odamlarning 
shaharlarda to ‘planib kooperatsiyaga  uyushib,  m ehnat taqsimoti asosida 
uyushgan faoliyat yuritishlaridir.  Bu g‘oyaning ahamiyati shundaki, ungacha 
jamiyat taraqqiyoti  qandaydir tashqi kuch ta ’sirida bo‘ladi degan qarash 
hukmron  edi.  Albatta,  «Tashqi  kuch»  g‘oyasi  jamiyatni  taraqqiyotga 
rag‘batlantirmas edi. Ana shunday sharoitda Ibn Xaldun ta’limoti harakat­
lantiruvchi ahamiyatga ega bo‘ldi.