|
3. Alisher Navoiyning iqtisodiy dahosi
0 ‘zbek xalqining m a’naviy merosida, uning madaniyati xalqaro miqyos
kasb etishida mutafakkir shoir Alisher Navoiyning o ‘mi, uning xizmatlari
beqiyosdir. Hozirga qadar xalqimiz, xususan, yoshlarimiz uni she’riyat
mulkining sultoni deb tanib keldilar. Biroq Alisher Navoiyning ilmiy
merosi shu qadar boy va keng qirraligi, unda iqtisodiyot masalalariga
doir ko‘pgina qim m atli g‘oyalar ham o ‘z ifodasini topgan. Buyuk
mutafakkirimizning iqtisodiy qarashlari uning bir umrlik kitobi bo'lgan
«Mahbub ul-qulub» («Qalb sevgilisi») asarida bayon qilingan.
U asarda taqsimot munosabatlariga, ularning adolatli tashkil etilishiga
e ’tiborni qaratdi, xususan, xizmatga yarasha taqdirlash (haq to ‘lash)
masalasi uning diqqat markazida turdi. U yasovul misolida shunday deydi:
«Agar u xizmatiga yarasha haq olishi xayolida bo‘lsa, u ota merosi va ona
suti kabi haloldir1».
Bu yerda Alisher N avoiy ikkita iqtisodiy g'oyani ilgari suradi:
birinchidan, mehnatning miqdori va sifatiga muvofiq taqdirlanish fikri
bo‘lsa, ikkinchidan, mehnatiga yarasha haq olish «ona sutidek halol» ekanligi
haqidagi fikr uqtirilgan. «Mahbub ul-qulub» asarida Alisher Navoiy
jamiyatning boyishida savdo-sotiq, tijorat ishlari muhim rol o ‘ynashi
haqidagi iqtisodiy g'oyani markantilistlardan bir asr ilgariyoq asoslab
bergan. «Savdogar, — deb yozadi buyuk allomamiz, — yolg'iz foydani
niyat qilmasligi, savdo qilib foyda topaman, deb ortiqcha kema so‘rmasligi,
mol va pul ko‘paytiraman, deb jonsarak bo'lmasligi kerak». «Savdogar
boj-xiroj berish o ‘miga o ‘z molini yashirib, o ‘z obro‘sini to ‘kmasa yoki
topgan-tutganini merosxo‘rlari sotib-sovurishi uchun to ‘plab qo‘ymasa
yoki biror yomon hodisani ko‘zlash uchun sarflamasa, jamg'armasa yaxshi
bo'ladi2».
1 Mahbub u l-q u lu b » , 1., 1983, 2 1 - b e t
2 O 'sha asar 33 —bet
71
Asarda bayon etilgan yuqoridagi iqtisodiy fikrlardan quyidagi iqtisodiy
xulosalarga kelish mumkin: birinchidan, savdo, bozor, tijorat, muomala
jarayoni (oldi-sotdi) iqtisodiyotni rivojlantirishda yetakchi ahamiyat kasb
etadi. Zero, ular tovarlar takchilligini tugatishga xizmat qiladi. Ikkinchidan,
savdo davlat budjeti darom adining m anbayi, m am lakat iqtisodiy
qudratining tayanchlaridan biridir, zero, savdogarlar davlat xazinasiga
boj-xiroj to ‘lab turish bilan moliyaviy m unosabatlarda m uhim rol
o ‘ynaydilar. Uchinchidan, allomamiz savdogarlarni insofga, diyonatga
chaqiradi, ulardan faqat o ‘z foydasini ko‘zlab ish tutmaslikni talab qiladi.
M a’lumki, mazkur davrda (hatto eng taraqqiy etgan mamlakatlarda
ham) asosiy ishlab chiqaruvchi kuch dehqonlar bo'lgan, jamiyatning
iqtisodiy ahvoli, kelajak taraqqiyoti, odamlar farovonligi ham ulaiga bog‘liq
bo'lgan. Alisher Navoiy o‘z daxosi bilan dehqonlarning moddiy n e’matlar
yaratuvchi asosiy kuch ekanini, jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy taqdiri
ularga bog‘liq ekanini ko‘ra bildi. U yozdiki, «Olamning obodonligi
dehqondan, m ehnat tut shodon, ular shodon». «Dehqon qanday ekin
ekishga qilsa harakat — elga ham oziq-ovqat yetkazar, ham barakat1»
Keltirilgan fikrlardan, Alisher Navoiy moddiy n e’mat yaratuvchi
boshqa kishilar guruhini (hunarmandlar, mayda tovar ishlab chiqaruv-
chilar), ularning iqtisodiy aham iyatini kamsitgan, degan fikr kelib
chiqmaydi. Alisher Navoiyning mashhur «Farhod va Shirin» dostonida
hunarning, hunarm andchilikning katta iqtisodiy-ijtimoiy ahamiyati
ko‘rsatib berilgan.
Alisher Navoiyning «Mahbub ul-qulub» asarida qiymat kategoriyasi
ham m a’lum m a’noda o ‘z ifodasini topgan. Albatta, mazkur asarda bu
murakkab iqtisodiy tushuncha (qiymatning ta ’rifi berilgan) to ‘la holda
ilmiy asoslab berilmagan. Alisher Navoiyning qiymat haqidagi fikri chinni
idish misolida (o‘sha davrlarda chinni idish tayyorlash g‘oyat og‘ir, ko‘p
m ehnat talab qiluvchi hunar b o ‘lgan) shunday ta ’riflanadi: «Chinni
idishning — uni tayyorlashdagi qiyinchiligiga yarashligi bilandir; uni
asrashda ham qiymatga ahamiyat beriladi. Qiymati oz narsaning — hurmati
oz2». Bu yerda biz uchun aham iyatli bir xulosa shuki, xali G ‘arb
adabiyotlarida qiymat tushunchasi uchramagan bir davrda Alisher Navoiy
qiymatning miqdoriy jihatini tushunib yetdi va uni o ‘z asarida ta’rifladi.
Alisher Navoiv iqtisodiyotning muhim jihati bo‘lgan mulk masalasiea
e’tibomi qaratadi. U mulkni to ‘g‘ri tasarruf etish, resurslar, iqtisodiy
1 O 'sha asar, 36- bet
2 O'sha asar, 7 - 8 - bet
72
shart-sharoitlardan unumli foydalanish, isrofgarchilikka yo‘l qo‘ymaslik
kerak, deydi. Ana shunda odamlar to ‘q va farovon yashashlari mumkinligi
haqidagi iqtisodiy qarashni ilgari suradi. «Isrof qilish saxiylik emas, o ‘rinsiz
sovurishni aqlli odamlar saxiylik demas. Halol molni kuydirganni devona,
deydilar, yorug1 joyda sham yoqqanni aqldan begona,
Do'stlaringiz bilan baham: |
