Ldoshev, Q. Muftaydinov, V. Abdurahmonov

4.  Marksizm  iqtisodiy  ta’limotining  tarixiy taqdiri.
0 ‘tgan asming 90-yillari boshlarida marksizm ta’limoti, uning asosiga 
qurilgan sotsialistik xo‘jalik tizimi inqirozga yuz tutdi,  SSSR va boshqa bir 
qancha  mamlakatlardagi  sotsializm  tuzumi  parchalanib  ketdi.  Bu 
mamlakatlar bozor munosabatlariga asoslangan yangi iqtisodiy tuzumga 
o ‘ta boshladilar.  Bu  hoi  marksizm  iqtisodiy ta’limotining tarixiy taqdiri 
haqida mulohaza qilishga undaydi.  Bunday tarixiy voqealikning sodir bo‘lishi 
obyektiv  haqiqatmidi  yoki  qandaydir  tasodifiy  bo'ldimi  degan  savollar 
o‘rtaga tashlandi.
Aslida, marksizm ta’limotining va sotsialistik xo‘jalik tizimining inqirozi 
tarixiy zarurat va obyektiv haqiqat edi, deyish uchun bugun ilmiy asoslarga 
egamiz. Zero, ta’limotning o ‘z zaminida tarixiy taraqqiyotga zid keluvchi 
jihatlar mavjud edi.  Bular jamiyatning hukmron sinf-umumxalq mulkiga
119

---

asoslangan iqtisodiy tizimning yaratilishi, iqjtisodiyotni va butun ijtimoiy 
siyosiy hayotni yagona kommunistik m afkura bilan boshqarilishi, xususiy 
mulkning har qanday ko'rinishini  inkor etilishi, raqobatchilik muhitining 
yo‘qotilishi,  uning  o'miga  sotsialistik  musobaqa  degan  munosabatning 
joriy  qilinishi,  tovar  ishlab  chiqarish  va  t ovar-pul  munosabatlarining 
sotsializm uchun mutlaqo yot deb e’lon qilinishi, tadbirkorlik va ishbilar- 
monlikka yo‘l berilmaganligi, ma’muriy-buyruiqbozlik va markazlashtirilgan 
rejalashtirish tizimining qat’iy belgilab qo'yilishi, o‘z imkoniyatiga qaramay 
boshqa davlatlar ham  sotsialistik yo‘lga kiri shlari uchun ularga iqtisodiy 
yordam  berilishi  va  qo‘llab-quwatlanishi,  asossiz  ravishda  qurollanish 
poygasida ishtirok etilishi.  «AQSH  ga  yetib  olish va undan o ‘zib  ketish 
uchun» kurashga kirishi va boshqalardir.  Boshcqacha aytganda, umuminsoniy 
taraqqiyotga zid keluvchi omillarni asos qilib  olinishi jamiyat va davlatning 
inqiroziga olib keldi.__
To‘g‘ri, sotsialistik taraqqiyotning dastlabki davrlarida mamlakatda biroz 
iqtisodiy rivojlanish bo'ldi  ham.  Bu o ‘sishga,  asosan,  iqtisodiy dastaklar 
vositasi bilan  emas,  balki  ekstensiv  (resurslarni tejamsiz iste’mol  qilish) 
usulidan foydalanish bilan  erishildi.  Katta fesurslami jalb  qilish  evaziga 
og‘ir sanoatning ustuvor rivojlanishiga urg'd berildi, xalq iste’moli tovar- 
lari va aholiga maishiy xizmat ko‘rsatish sohalariga kam e’tibor berildi.  Bu 
esa  aholi  moddiy  farovonligining  o ‘sib  bofishiga  to ‘sqinlik  qildi,  sovet 
xalqining turmush darajasi  G ‘arbdagi davlatlardagi turmush darajasidan 
keskin orqada qolaverdi.  Bu, o ‘z navbatida, xalqning tuzumga, davlatning 
iqtisodiy  siyosatiga  noroziligini  uyg'otayotgan  edi.  Bulaming  hammasi 
sotsialistik tuzumning, sotsialistik sistemaning barbod bo‘lishiga olib keldi. 
Bugungi  kunda  sobiq  Ittifoq  o‘ramidagi  mustaqil  davlatlar  bozor 
iqtisodiyotiga  asoslangan  demokratik  jamiyat  qurish  tomon  rivojlanib 
bormoqdalar. Bozor munosabatlari yo‘li bilan rivojlanish esa umuminsoniy 
qadriyatlarga va taraqqiyot tendensiyasiga muvofiq keladi.
NAZORAT SAVOLLARI
1. Marksizm iqtisodiy ta’limoti qanday tarixiy shart-sharoitlarda vujudga 
kelgan  edi?
2.  Marksizm  iqtisodiy  ta’limotining asosiy jihatlari nimalar edi?
3. «Kapital» asari va unda ilgari surilgan nazariy masalalar nima?
4.  Lenin iqtisodiy qarashlarining asosiy jihatlarini tushuntiring.
120

---