Ldoshev, Q. Muftaydinov, V. Abdurahmonov

2.  Pyer  Buagilberning  iqtisodiy  g‘oyalari.
Fransiya klassik iqtisodiy maktabning asoschisi va asosiy namoyandasi 
Pyer  Buagilber  hisoblanadi.  U  Angliya  klassik  iqtisodiy  maktabining 
asoschisi Petti kabi professional iqtisodchi olim bo'lgan emas.
P. Buagilberning iqtisodiy g‘oyalarining vujudga kelishiga Fransiyadagi 
inqirozga yuz tutayotgan ijtimoiy-iqtisodiy holat sabab bo‘ldi. Fransiyadagi 
ijtimoiy-iqtisodiy muhit Anghyanikidan keskin farq qilar edi. Fransiyada 
feodal munosabatlar hali ham kuchli bo‘lib, qirollar va uning atrofidagilar 
tomonidan qattiq himoya qilingan.  0 ‘sha davrdagi Lyudovik XIV qirolligida 
moliya  vaziri  lavozimini  egallab  turgan  Jan  Batist  Kolber  tomonidan 
olib  borilgan  siyosat  mamlakat  iqtisodiyotining  umumiy  rivojiga  olib 
kelmadi.  U  sanoatni,  moliyani  taraqqiy  ettirishni  tarafdori  edi,  ammo 
bu ish qishloq xo'jaligining ziyoniga o‘tkazildi, feodal munosabatlar to‘la 
saqlab  turildi,  bu  esa  iqtisodiy  va  ijtimoiy  rivojlanishga  to ‘siq  edi. 
Manifakturalar paydo bo‘ldi,  ammo rivoj topmadi.  Sex tizimi saqlangan 
bo‘lib,  rivojga to‘siq edi.  Yer masalasi  to‘la  hal  etilmadi,  «senyorsiz yer 
yo‘q» tamoyili  saqlandi,  mayda yer  egaligi,  dehqonlaming turli  soliq va 
yig‘imlarga mahkum etilganligi, ulami bu tizimda yemi yaxshilash va ishlab 
chiqarishni rivojlantirishga rag‘batlantirmas edi, vaholanki, aholining 3/4 
qismi  dehqonlar  bo‘lib,  ular  bu  sohada  tushkunlikda  edi.  Ichki  bozor 
ham  tor  bo‘lib,  tadbirkorlikning  o ‘sishiga  yo‘l  bermasdi.  Kapitalistlar 
asosiy  soliq  to‘lovchi  sinf  edi,  dvoryanlar  va  dindorlar  umuman  soliq 
to ‘lamagan,  shahar  buijuaziyasi  hali  nisbatan  kam  sonli,  soliqlardan 
ustalik bilan bosh tortar edi.
Ana shunday sharoitlar  P.  Buagilberning iqtisodiy qarashlariga katta 
ta’sir ko‘rsatdi.
102

---

1707-  yili  P.  Buagilberning  «Fransiyani  qoralash»  asari  chop  etildi. 
Unda Fransiyaning kambag‘allik holati ko'rsatildi,  merkantilistik siyosat 
qoralandi.  Iqtisodiy  islohotlar  o‘tkazish  to ‘g‘risida  yangi  g'oyalar  ilgari 
surildi.  Biroq  ular  o ‘zi  ishongan  va  umid  qilgan  hukumat  vazirlari 
tomonidan ham e’tiborga olinmadi, qo‘llab-quwatlanmadi.
Iq tiso d iy   fik rla rn in g   riv o jla n ish id a   va  F ra n siy a d a   b o zo r 
munosabatlarining shakllanishida P. Buagilberning hissasi katta bo'ldi. Aynan 
uning  asarlari  merkantilistik  g‘oyalaming  batamom  obro‘sizlanishi  va 
fransuz  klassik  iqtisodiy  maktabining  shakllanishi  uchun  nazariy- 
metodologik asos bo‘lib xizmat qildi.  U,  Pettiga o'xshab,  mamlakatning 
boyligi  pul  miqdoridan  iborat  emas,  balki  barcha  foydali  narsa  va 
ne’matlardan tashkil topadi,  degan konsepsiyani ilgari  surdi.
1691-  yilda  u  Fransiyani  og‘ir iqtisodiy  ahvoldan  chiqarish  tizimini 
taklif etdi.  Dastlabki  fikrlari  bo'yicha  turli  islohotlar  o ‘tkazilib,  1707- 
yilda esa uning g‘oyalari yetilib,  quyidagi uch qismdan tarkib topdi:
1.  Soliq  tizimini  o‘tkazish.  Soliq tizimining  dehqonlar  mehnatidan 
manfaatdorlik tamoyiliga asoslanishi, undan tashqari soliq, barchaga tegishli 
bo‘lishi kerak.
2.  Ichki  savdoni  har  xil  cheklashlardan  ozod  qilish  (ichki  savdo 
erkinligi): ya’ni ichki bozomi kengaytirish, mehnat taqsimotining o‘sishini 
ta’minlash,  tovar-pul  muomalasini  kuchaytirish  kerak;
3.  Donning  erkin  sotilishiga  yo‘l  berish,  donga  tabiiy  baho  ta ’sirini 
cheklamaslik.  Gap  shundaki,  mamlakatda  donga  sun’iy  ravishda  baho 
belgilangan  b o ‘lib,  ishlab  chiqarish  harajatlari  qoplanm as  edi. 
Buagilberning fikricha, iqtisodiyot erkin raqobat sharoitida rivojlanishi va 
tovarlar bozorida «haqiqiy qiymat»ga ega bo‘lishi kerak edi.  U davlat bu 
sohada dehqonlarga homiylik qilishi zarur, deb hisobladi.
Birinchi fransuz klassigining fikricha, iqtisodiyotdagi asosiy soha savdo 
emas, balki ishlab chiqarish, eng awalo, qishloq xo‘jaligi hisoblanadi.  P. 
Buagilber o‘z asarlarida iqtisodiyotning «tabiiy qonunlari» to‘g‘risida qayd 
qilib  o‘tadi.  Davlat  yuqori  sohqlarni  joriy  etish  yoki  proteksionizm 
siyosatini qo'llash bilan ularga xalaqit bermasligini tavsiya etadi.