Ldoshev, Q. Muftaydinov, V. Abdurahmonov

1.  U.  Pettining  iqtisodiy  ta’timoti
Klassik iqtisodiy maktab deganda U. Pettidan boshlanadigan iqtisodiy 
tadqiqotlar  tan   olinadi.  Bu  ta ’lim ot  ishlab  chiqarishdagi  bozor 
munosabatlarini  ichki  aloqadorligini  o‘rganadi  va  tahlil  etadi.  U.  Petti 
klassik maktab otasi va statistikaning kashfiyotchisi hamdir. U. Petti iqtisodiy 
muammolarga  bag‘ishlangan  «Soliqlar  va  yig‘imlar  to‘g‘risida  traktat» 
(1662),  «Donishm andlarga  so‘z»  (1665),  «Irlandiyaning  siyosiy 
anatomiyasi»  (1672),  «Siyosiy  arifmetika»  (1683)  va  boshqa  asarlami 
yozdi.  U  dastlab  o‘z  asarlarida  merkantilistlarning  ijobiy  savdo  balansi 
g‘oyasini va sanoatni rag'batlantirish maqsadida davlatning iqtisodiyotga 
faol aralashuvini qo‘llab-quwatladi. Ammo u asta-sekin tadqiqot obyektini 
o ‘zgartirdi  va  asosiy  e’tibomi  savdo  muammosidan  ishlab  chiqarish 
muammosiga  qaratdi.  Uning  qayd  qilishicha,  boylik ishlab  chiqarishda 
yaratiladi, muomala sohasida esa u faqat taqsimlanadi.
U boylik to‘g‘risida fikrlarini bildirib, mamlakat boyligini ko‘paytirish 
masalasiga  ham  e’tiborini  qaratdi.  «Mehnat-  boylikning  otasi,  yer  esa- 
uning onasi» degan iborani ishlatdi.
Mamlakat boyligini ko‘paytirish uchun  U.  Petti qamoq jazosi o ‘miga 
pul  jarimasini  joriy  etish  zarurligini,  pul  to‘lashga  «qurbi  yetmagan 
o‘g‘rilami» esa «qullikka» mahrum etishni, ishlashga majbur qilishni tavsiya 
etadi.
U.  Pettining  merkantilistlar g‘oyasiga  bo‘lgan  salbiy qarashi  nafaqat 
boylikning mohiyatini va uni ko‘paytirish yo‘llarini tahlil qilishda, balki 
tovarlar  qiymatining  yaratilishi  tabiatini  va  bozorda  ularning  qiymati 
darajasiga ta’sir etuvchi omillami aniqlashda ham o‘z ta’sirini ko‘rsatdi. 
Bu boradagi tadqiqotlari keyinchalik uni qiymatining mehnat nazariyasi 
birinchi  muallifi  deb  tan  olinishiga  sabab  bo‘ldi.  Umuman  olganda, 
qiymatning  m ehnat  nazariyasi  klassik  iqtisodiy  maktabning  asosiy 
belgilaridan biri hisoblanadi.
U. Petti qarashlaridan birida aytilishicha, tovar qiymati kumush qazib

---

oluvchi  mehnati bilan  yaratiladi  va  uning,  «tabiiy bahosi»  hisoblanadi; 
kumush qiymatiga tenglashtirilgan tovarlar qiymati esa ulaming «haqiqiy 
bozor  bahosi»  hisoblanadi.  Ikkinchi  bir joyda  qayd  qilinishicha,  tovar 
qiymati mehnat va yer ishtirokida yaratiladi. Ya’ni, «kemaning yoki kamzul 
(syurtuk)ning  qiymati  qandaydir  yer  miqdori  va  qandaydir  mehnat 
miqdori  qiymatiga teng,  chunki  har ikkalasi-kema ham,  kamzul ham  — 
yer va inson mehnati bilan yaratiladi».  Bundan ko‘rinib turibdiki,  tovar 
bahosi asosida sarfli mexanizm yotadi.
U.  Petti yer rentasi nazariyasini ham birinchilardan bo‘lib ishlab chiqdi. 
Uning fikricha, renta mahsulot (natura) ko‘rinishida, ish haqi va urug'likni 
ajratgandan  keyin  qoladigan  mahsulot  miqdoriga  teng  bo'lishi  kerak. 
Demak,  bu holda yer rentasi qo'shimcha mahsulotga teng.  Pul holidagi 
renta qo‘shimcha mahsulotning kumush miqdoriga teng qiymatidir,  deb 
ta’kidlaydi olim.
U. Pettida foyda tushunchasi alohida kategoriya shaklida ifodalangan, 
renta barcha qo'shimcha qiymatga teng miqdor deb baholadi.  Shu sababli 
renta to‘g‘risidagi nazariyada amalda qo‘shimcha qiymat haqida gap boradi. 
Qiymatga mehnat sarflari sifatida qarab,  u birin-ketin renta (qo'shimcha 
qiymat)ni qo'shimcha mehnat natijasi ekanligini aniqlaydi.
U rentaning kelib chiqishi to‘g‘risida ham muhim va qiziqarli fikrlami 
beradi (umuman, renta absolyut va differensial bo‘ladi).
Absolyut renta xususiy mulkchilik bo‘lganda namoyon bo‘ladi.
Differensial rentaning kelib chiqishini u yer uchastkalarining turlicha 
joylashganligi  bilan  tushuntiradi  (birinchi  sabab,  ya’ni  bozorga  uzoq- 
yaqinligi, masofa,  transport sarflari).  U  rentaning ikkinchi sababini ham 
aniqlab,  yeming  tabiiy unumdorligining  turlicha  ekanligini  ko‘rsatgan. 
Olimlaming fikricha, U.  Petti differensial rentani A.  Smitdan ham yaxshi 
bayon etgan.
U.  Petti  1662-  yilda  e’lon  qilingan  «Soliqlar va  yig‘imlar  to‘g‘risida 
traktat»  asarida o‘zining dastlabki  iqtisodiy qarashlarini bayon etgan.  U 
birinchi bo‘lib iqtisoddagi obyektiv qonuniyatlarni tabiat qonunlari bilan 
solishtirdi  va  ularni  tabiiy  qonunlar  deb  atadi.  bu  iqtisodiy  nazariyani 
rivojlanishida juda muhim qadam bo‘ldi. U. Petti iqtisodiy fan tarixida birinchi 
bo‘lib abstrakt mehnat tushunchasiga yo‘l ochdi.  Olim  1682- yilda nashr 
etilgan  o'zining  «Pullar  to‘g‘risida»  asarida  pul  haqida  muhim  ilmiy- 
nazariy fikrlami bayon qildi.
U. Petti o'zining «Soliqlar va yig‘imlar to‘g‘risida traktat» asarida soliqlar 
haqida muhim fikrlami bayon qildi. Jumladan,  «soliqlar qanchalik ulkan
101

---

(ko‘p)  boimasin,  agar  u  barchaga,  proporsional  tarzda bo‘lsa,  bundan 
hech kim boyligini yo‘qotmaydi».
U.  Pettining  «Siyosiy  arifmetika»  asarida  Angliya  va  Fransiyani 
solishtiruvchi m a’lumotlar bor.  Bu  asar yangi fan-statistikaga asos soldi. 
O'sha davrda hali bu tushunchaning o‘zi yo‘q edi. U. Petti statistika bilan 
shug‘ullanganligi tufayli m a’lurn ma’noda «rejalashtirish» masalalari ham 
ko‘taxilgan.
Uning asarlarida milliy boylik va milliy daromad  statistikasiga,  aholi 
sonini va uning tuzilishini  hisoblashga,  mehnat resurslarining qiymatini 
aniqlashga katta e’tibor beriladi.