Ldoshev, Q. Muftaydinov, V. Abdurahmonov

4.  Qadimgi  Gretsiya  iqtisodiy  ta’Iimotlari
Qadimgi  Gretsiyaning  iqtisodiy  ta ’limotlarini  o'rganar  ekanmiz,  biz 
quldorlik tuzumini barpo bo‘lishi,  rivojlanishi va parokandalikka uchrashi 
evolyutsiyasini yaqqol ko'rishimiz mumkin.  Antik dunyo mamlakatlarida 
quldorlik klassik shaklda rivoj topgan bo‘lib,  iqtisodiy g'oyalar ham o ‘sha 
davrda vujudga  kelgan  edi.  Qadimgi  Gretsiya  (Yunoniston)da ijtimoiy- 
iqtisodiy  hayotning  h am m a  jab halarid a  quldorlik  bevosita  ishlab 
chiqaravchilarni ekspluatatsiya qilishning asosiy shakllariga aylangan edi. 
Ishlab chiqarish quldorlik munosabatlariga asoslanib olib borilar, qul asosiy 
ishlab  chiqaruvchi  kuch  hisoblanar  edi.  Bizgacha  yetib  kelgan  yozma 
iqtisodiy-adabiy  m anbalarni  o ‘rganilishi  shuni  ko‘rsatdiki,  ko‘pgina 
iqtisodiy  g'oyalar,  asosan,  yirik  aristokratiyaga  xizmat  qilishga,  kuchli 
davlat barpo etishga qaratilganligi bilan ajralib turadi.
Qadimgi Gretsiyada dastlabki iqtisodiy g‘oyalar Gomerning (er.  av. X-
33

---

VIII  asr)  ilk  iqtisodiy  g‘oyalar  kurtagi  bo‘lgan  «Iliada»  va  «Odisseya» 
poemalarida bayon etilgan.  Unda, asosan, natural xo'jalik konsepsiyasi ilgari 
surilgan. Yunonshoiri Gesmad (er. av. VIII -VII asr)ning «Mehnat vaqonunlar» 
asarida  boylikning  kuchi,  hokimiyati  aks  ettirilgan.  U  dehqonchilikni 
ulug‘laydi,  bu sohada qullar mehnati  ishlatilishi ham m a’qul topiladi.  U 
davrlarda oddiy xalq orasida mehnat ancha qadrlangan edi.
Eramizdan awalgi V II-VI asrlarda polinoy (shahar) tizimi shakllandi. 
Qulchilik keng tus oladi, urug‘chilik mulki xususiy mulkchilik tomonidan 
siqib chiqariladi, savdo, sudxo‘rlik tez rivojlanadi. Ana shu bosqichda Solop 
(er.  av.  640-559-yil)  va  Pisistrat  (er.  av.  560-527-yil  )  islohotlari  pul 
xo‘jaligining afzalligini ko‘rsatib berdi.  Ular islohotda qulchilikning keng 
tarqalinishini  chegaralash,  qulni  qarzga  berishni  tugatish  masalalarini 
bayon qildilar.  Bu davrda fuqarolar va fuqaro bo'lmagan aholini bir-biriga 
qarama-qarshi  qo'yadigan  qonunlar  qabul  qilindi.  Bu  ishlar  qullarni 
hunarmandchilik va savdo sohalarida  ekspluatatsiya qilish,  savdo va pul 
xo‘jaligini rivojlantirish hisobiga amalga oshirildi.
Qadimgi  iqtisodiy  ta ’limotlarda  grek  olimlari  Ksenofont,  Platon  va 
Aristotellaming о ‘m i va roli,  ayniqsa,  ahamiyatlidir.
Ksenofont (er.  av.  430-335-yil) yirik quldorlik sinfivakili, Afinaning 
badavlat  aslzodalaridan  hisoblanadi.  U  Afinada  tug‘ilgan  bo‘lsa  ham 
demokratik  Afina  quldorligi  tarafdori  emas,  balki  Sparta  tuzumi,  ya’ni 
qattiqqo‘l  quldorlik tuzum i tarafdori  edi.  Uning  birinchi  iqtisodiy  asari 
«Ekonomiya»  (ekonomikos-uy qurilishi) bo‘lib, mazmuni (oykonomiya, 
«oykos»- uy xo‘jalik va «nomos»-qonun,  qoida) tom m a’noda uy xo‘jaligi 
to ‘g‘risida  qoidani  bildiradi.  Keyinchalik,  bu  asar  quldorlik  xo‘jaligini 
boshqarish uchun qo‘llanma boidi.  Unda xo‘jalikni unumli yuritish g‘oyasi 
ilgari surildi,  uv xo‘ialiei masalasi  fan sifatida o'rganildi.
K senofont  uy  x o ‘jaligini  unum li  yuritish  deganda,  asosan,  pul 
jamg'arishni  tushunadi.  U  «Shunday  yashash  kerakki,  doimo  ortiqcha 
mahsuloting bo ‘Isin» deydi. Xo‘jalik foydaligini esa u turli narsalami sotish 
va sotib olish bilan bog‘laydi, jumladan, nonni,  quldorlik plantatsiyalarini 
va boshqalami sotib foyda ko‘rishni quwatladi.  Ksenofontning qarashlarida 
quldorlik  tuzum ida  ayirboshlash  m unosabatlarining  natural  shakli 
evolyutsiyasi o ‘z aksini topdi.
K senofont  d eh q o n ch ilik   va  h u n arm an d ch ilik   h aqida  gapirib, 
dehqonchilikni  «eng  asosiy  hunar»  deb  baholaydi.  «Ozod  insonlar 
dehqonchilikda boshqarish bilan  shug‘ullansin,  oddiy  mehnatni esa qul 
bajarishi  kerak»,  -  deydi.  U  «Dehqonchilik  insonlarni  yaqinlashtiradi,
34

---

birodarlashtiradi» deyish bilan birga, hunarmandchilikning boshqa turlariga 
no to ‘g‘ri  yondashadi.  U ningcha,  boshqa  hunarlar  vaqtni  ko‘p  olib, 
insonlarni bir- biridan uzoqlashtiradi.
Ksenofont  qullar  haqida,  quldorlar  aristokratiyasi  vakili  sifatida, 
qullarga  «gapiruvchi  qurol»  sifatida  qaraydi.  Shu  bilan  birga,  qullarni 
ishlatishda ikki omil birligini ta ’minlashga da’vat etdi:  birinchisi-  «qattiq 
jazolash» bo‘lsa, ikkinchichi-«yaxshi muomala qilish». Mana shu usullardan 
mehnatning unumdorligini orttirishga uchun ham foydalanishga chaqiradi.
Ksenofont  m ehnat  taqsimoti  haqida  shunday  yozadi:  «M ehnatni 
boshqarishda boshqaruvchidan juda katta e ’tibor talab qilinadi,  chunki u 
kirn  yaxshi  ishlayapti,  kirn  dangasa,  buni  bilishi va  yaxshi  ishlaganlami 
rag‘batlantirishi  kerak».  Shu  bilan  u  birinchilardan  bo‘lib  jismoniy  va 
aqliy m ehnat o‘rtasidagi qarama-qarshiliklarni tushunishga harakat qildi. 
M ehnat taqsimoti munosabati masalasida u o ‘z zamondoshlaridan yana 
bir pog‘ona yuqoriga ko‘tarilib, kichik shaharlarga nisbatan yirik shaharlarda 
m ehnat taqsimoti mukammalroq  bo‘ladi,  deb aytadi.  «Chunki,-deydi u, 
-katta  shaharda  hunam i  mukammal  bilmay,  uning  bir  qismini  bajarish 
bilan  ham   yashash  m um kin».  M ehn at  taqsim oti  inso n larn i  tu rli 
mehnatlarga ixtisoslashishga olib keladi.
Ksenofont iqtisod fanida birinchilardan bo‘lib moddiy n e’m atlar ikki 
tomonlama iste’mol qilinishi, ya’ni iste’mol qiymati va almashuv qiymati 
sifatida tushunishga  harakat  qiladi.  Tovarning  ikki tom oni bormi,  deya 
birinchi savol q o ‘ygan ham  u edi.  Haqiqatda u birinchi bo‘lib bu savolga 
javob berdi.  U  narsalami insonlar uchun zarur va zararli  guruhga bo‘ldi. 
Bu  fikrni  moddiylashtirib  u  shunday  yozadi:  yer,  hayvonlar  va  pul, 
bulardan kimki foydalana olmasa, uning uchun bular qiymatga ega emas. 
Qiymat  shunday  narsaki,  undan  albatta  insonlarga  foyda  kelishi  kerak. 
Ksenofont  narsalarda  iste’mol  qiymati  tushunchasini yoritishga  harakat 
qilib,  yana  oldinga  bir  qadam  bosdi,  almashuv  qiymatining  mohiyatini 
yoritishga harakat qildi.  U  aytadi:  «Agar senda musiqa asbobi bo‘lsa-yu, 
lekin  sen  uni  chala  olmasang,  qiymatga  ega  emas;  agar  sen  uni  sotib 
yuborsang u qiymatga ega».  Bu bilan biz Ksenofontda birinchi bo‘lib iqtisod 
fanida tovami ikki tom oni,  ya’ni  uni  iste’mol  qiymati va qiymati borligi 
g‘oyasini ko‘ramiz.
Ksenofontning pul haqidagi ta’limoti ham umumiy iqtisodiy qarashlari 
singari  ziddiyatli,  qarama-qarshiliklardan  iboratdir.  U  um um an  pulni 
tan  olgisi  kelmaydi,  lekin  shu  vaqtning  o ‘zidayoq  oltin  va  kumushni 
zeb-ziynat  ham da boylik  orttirish  manbayi  deb  qaraydi.  Uningcha,  pul
35

---

vazifasini faqat kumush bajara oladi.  U  pulnine hamma vazifalarini  ikki 
xil deb tan oldi:  pul,  bu muomala vositasi va xazina.  Sudxo‘rlikni qattiq 
qoralagan.  Ssuda kapitali sifatida puldan foydalanishni tavsiya etadi.
Ksenofont iqtisodiy ta ’limotini o ‘rganar ekanmiz,  shu narsaga e ’tibor 
berish  kerakki,  u  natural  xo‘jalik  tarafdori  b o ‘lsa  ham   tovar-pul 
munosabatlarini o ‘rganishga va quldorlar sinfiga xizmat qildirishga urindi.
Platon  (er.  av.  427-347-yil  )  ham   Afina  shahrida  tug‘ilgan  yirik 
aristokratiya  vakili  edi.  U   buyuk  Suqrotning  shogirdi  edi.  U nda  biz 
tugallangan  iqtisodiy  ta ’lim otni  topa  olmasak  ham   davlat  tuzilishi 
to ‘g ‘risidagi  ju d a  qiziqarli  ta ’lim otga  egamiz.  U   davlatning  (yoki 
jamiyatning) ikki sxemasini taklif qiladi va ulam i o ‘zida aks ettirgan ikki 
asar yaratdi.  Bular «Davlat» va «Qonunlar» deb ataladi.
Uning  sxemasida,  birinchisi  davlat  qurilishining  ideal  loyihasi  (ideal 
davlat) bo'lsa, ikkinchisi esa u  yashab turgan davrdagi davlat aks ettirilgan 
edi.
U  ideal davlat haqida yozib, bu davlat mehnat taqsimoti asosida tuziladi, 
ya’ni  insonlar qobiliyatiga  qarab,  biri  boshqaruvchi,  biri bog'lovchi,  ish 
yurituvchi va yana biri esa dehqon va hunarmandlarga bo‘linadi deydi. Mana 
shunga asosan Platon davlatning ozod aholisini uch guruhga bo'ladi:
1. Faylasuflar.
2. Jangchilar.
3.  Hunarmandlar,  dehqonlar,  savdogarlar.
Faylasuflar  davlatni  boshqaradilar,  jangchilar  esa  davlatni  himoya 
qiladilar,  uchinchi  guruhdagilar  xo‘jalik  faoliyati  bilan  shug'ullanadilar. 
Birinchi va ikkinchi guruh vakillari xususiy mulkka ega bo‘lmasliklari kerak. 
Ulaming  iste’moli  davlat  tomonidan  to‘la  ta’minlanadi.  Uchinchi guruh 
vakillari esa xususiy mulkka ega bo'ladilar.  U qullami hech qaysi guruhga 
kiritmaydi, Ularga qurol sifatida qaraydi. Bu ideal davlat to‘g‘risida ta’limotga, 
asosan, yirik aristokratik quldorlikni himoya qilib yozilgan asar edi.
Platon ikkinchi davlat to ‘g‘risida quyidagicha yozadi. Bu davlatda asosiy 
e’tibor dehqonchilikka berilsa ham qolgan hunarlaiga ham e’tibor beriladi. 
Bu  davlatda  qonun  yo'li  bilan  insonlarni  mol-mulkiga  qarab  4  guruhga 
bo‘linadi;  agar kim da-kim  boyib ketsa yoki kambag‘allashsa bir toifadan 
boshqasiga o ‘tadi.  Lekin bu  yerda  Platon  yana  bir qadam oldinga  o ‘tib, 
qonunlar insonlarni o ‘ta boyib  ketishiga ham, juda kambag'allashib ketishiga 
yo‘l  qo'ymasligi  kerak  deb  m a’lum  mezon belgilaydi.  Kambag‘allikning 
quyi  nuqtasi  aniqlanib,  insonlarni  himoyalashga  chaqiradi.  Boyib 
ketishning  ham   oldi  olinib,  eng  yuqori  mezon  o'lchanib  uni  4  ga
36

---

ko'paytirib shundan  ortib  ketmasligi  kerak deyiladi.  Bulami kim buzsa, 
qonun yo‘li bilan davlat jazolashi kerak.  Bu ikkala davlat sxemasida ham 
Platon m ehnat taqsimotini asos qilib oladi.  Bu- o'sha davr uchun buyuk 
fikr edi.  Platon savdo va pul  haqida,  turli  hunarlar to ‘g‘risida mulohaza 
yuritib,  asosiy o'ringa dehqonchilikni qo'yadi.