Ldoshev, Q. Muftaydinov, V. Abdurahmonov

3.  Qadimgi  Xitoy  iqtisodiy  ta’limotlari
Qadimgi  Xitoydagi  ilmiy  iqtisodiy  qarashlam ing  avj  olgan  davri 
eramizdan awalgi V I-III asrlarga to ‘g‘ri keladi.  Bu mamlakatdagi dastlabki 
quldorlik  davlatlari  eram izdan  aw algi  II  ming  yillikda  paydo  bo'lgan. 
Iqtisodiy  ta ’limotlar  tarixida  Xitoyda  Konfutsiy  ta’limoti juda  katta  rol 
o'ynadi.  Bu  ta ’limotning  asoschisi  Konfutsiy  (ilmiy  asarlarda  shunday 
yoziladi) yoki Kun-Szi (eramizdan awalgi 551-479-yillar)dir.  Uning asosiy 
ilmiy qarashlari  «Lun-yuy»  («Suhbat va muhokama»)  to ‘plami bo‘lib,  u 
shogirdlari tom onidan to ‘plangan.  Uning davrida yirik zodagonlar ta ’siri 
ancha  kamayib,  jamiyatda  parokandalik  hukm  surmoqda  edi.  Uni  bu 
holatdan  chiqish  va  kelajakni  poklash  uchun  o 'tm ish n i  yaxshiroq 
o'rganishga  chaqirdi;  ana  shu  davrda  obro‘si  pasaygan  zodagonlaming 
m anfaatini  himoya  qildi.  Konfutsiy  m am lakatning  kelajagi  uchun, 
o'tm ishini  ko'proq bilishni  o'zining  ijtimoiy  oliy  maqsadi  deb  bildi.  U 
urug‘chilik, aslzodalik pozitsiyasini himoya qildi.  Ijtimoiy-iqtisodiy holatni 
yaxshilash  uchun  u  m a’naviy  poklanish  dasturini  ilgari  surdi.  Chunki 
o ‘sha  davrda  X itoyda  tem irn i  qayta  ishlash  kuchayib,  to var-pu l 
munosabatlari rivojlanishi natijasida savdo va savdogarlaming jamiyatda 
ta ’siri  ortdi.  H ukm ron  sinf ichida  sinfiy bo'linish  vujudga  keldiki,  yirik 
avloddan-avlodga  o'tuvchi  aristokratiya  bilan  yosh  yangi  aristokratiya 
o'rtasida  adovat  kuchaydi.  Aynan  shu  davrda  bu  qarama-qarshiliklarni 
bartaraf etishga  intiluvchi  mafkura  (ideologiya)  sifatida  konfutsiychilik 
maydonga  keldiki,  bu  ta’lim ot  quldorlik  tuzumini  himoya  qilib  «tabiiv 
huauq»  g'oyasini  ilgari  surdi.  Bu  ta ’lim otga  k o ‘ra,  Xudo  olam ni 
yaratuvchidir. Ammo xudo ijtimoiy hayotga aralashmaydi, chunki jamiyat 
tabiiy qonunlar asosida rivojlanadi.  U ni bilib olish esa Xudo bergan aqlga 
bog‘liq,  u esa fiiqarolik qonunlari bilan himoyalanadi.  Bu ta’limot asrlar 
davomida Xitoyda o'rganilib kelinmoqda.
30

---

Konfutsiychilikda  yoshlam ing  qariyalarga  hurm ati,  ularga  qarshi 
chiqmaslik g'oyasi asos qilib olingan.  Davlat bu «katta oila»,  podsho esa 
«xalqlar otasi»dir, boyliklar nisbatan tekis taqsimlanishi kerak,  soliqlarni 
m e’yorida saqlash, yer ishlarini yaxshi bajarish, hammaning o ‘z vazifasini 
bajonidil ado etishi zarur,  deyiladi.  Ayni  chog‘da,  Konfutsiy quldorlikni 
himoya qilish bilan birga yirik quldorlarni  ham himoya qiladi.  Bu bilan 
ijtimoiy  «tenglikka»  erishishga  harakat  qiladi.  Konfutsiy  mulkning  ikki 
shaklda bo‘lishini e ’tirof etadi:
1.  «buyuk  jam oa  /ww/A;/»-kollektiv  m ulkchilik,  ya’ni  dehqonlar 
jamoasining  mulki;
2.  «xususiy mulkchilik»  -quldorlaming mulki.
Uning  ta ’limotida ba’zi  qarama-qarshiliklami  ham  ko‘rish mumkin. 
Masalan,  ichki  qarama-qarshiliklarda  xususiy mulkni  himoya  qiladi.  U 
insonlarni  tabaqalanishini  tabiat  va  xudo  tom onidan  hukm   qlingan 
haqiqatdir  deb  yozadi.  Eng  m uhim   iqtisodiy  xulosasi  shuki,  boylikning 
manbayi  mehnatdir.  Shu  bilan  birga,  quldorlaming  davlat  boyligini 
kuchaytirish uchun qullami ko'proq ishlatib, kamroq yegizishga chaqiradi.
Konfutsiy  ta’limotining  davomchilaridan  biri  M en-Szi  (eramizdan 
a w a lg i  3 7 2 -2 8 9 -y il)  edi.  M e n -S z i  ja m iy a tn i  b o sh q aru v ch i  va 
boshqariluvchilarga bo‘lib, xalq boshqaruvchilari uchun ishlamog‘i kerak, 
deydi.  U  jamiyatni klassik taqsimlanishi,  tarafdori edi,  aqliy va jismoniy 
m ehnat  o ‘rtasidagi  qarama-qarshilikni  himoya  qiladi.  Qadimgi  Xitoyda 
K onfutsiy  ta ’lim otining  ikkinchi  eng  yirik  davom chisi  Syun-Szi 
(eramizdan awalgi  313-238-yil) b o ‘lgan.  U  davlatning iqtisodiy jihatdan 
kuchayishi  tarafdori  bo'lgan.  Insonlarni  boylikka  bo‘lgan  ishtiyoqini 
oqlaydi,  lekin  bu  harakatlar  qonun  doirasidan  chetga  chiqmasligini 
ko‘rsatadi.  Odamlami  birdaniga  ham ma  hunarlar  bilan  shug'ullanishga 
qilgan  harakatlarini  qoralaydi.  Inson  bir  vaqtning  o'zida  ko‘plab  kasb 
egasi  bo‘la  olmaydi,  degan  fikr  ilgari  suradi.  Natijada,  u  birinchilardan 
bo'lib  mehnat  taqsimoti  ta ’Umotini  ilgari  suradi  (bu juda  muhim  g'oya 
edi).  Uning  ta ’limotiga  ko‘ra,  odam lar  boylar  va  kambag‘al  toifalarga 
bo‘linishi  tabiiy  holdir.  U lam ing  turlicha  kiyim-boshda  yurishlarini 
ta ’kidlaydi.  Uning fikricha,  davlatning iqtisodiy siyosati uchta tamoyilga 
asoslanishi  kerak:
1.  Harajatlarni  iqtisod  qilish,  ya’ni  tejab-tergab  sarflash;
2.  Xalq to ‘qligini to ‘la ta’minlash;
3.  Ortiqcha mahsulotlami saqlash zarurligi.
Uning fikricha, davlatda taqsimot mavjud tabaqalanishga mos kelmog‘i
31

---

darkor.  Yetarlicha  ta ’m inot  tamoyili  jamiyatdagi  o ‘rniga  bog'liq  holda 
belgilangan.  Ekspluatatsiya qo‘llab-quwatlanadi, jamiyatda hammaning 
o‘z o ‘m i bo‘lishi kerak, deyilgan, ya’ni hukmdorga tobelik, otaga o ‘g‘ilni 
boshqarish m a’lum qonun asosida emas, balki oddiy odat bo‘yicha bo‘lishi, 
og‘ir soliq va majburiyatlar bo‘lmasligi  ta ’kidlanadi.
Eramizdan awalgi V I-III asrlarda Konfutsiychilik mafkurasiga qarshi 
muholif  legistlar  («qonuniy»)  oqimi  paydo  bo'ladi,  ular  boshqarishni 
aniq qonunlar asosida olib borish tarafdori edilar.  Bu oqim namoyandalari 
Szi-Chan,  Li-Kuy  o ‘z  ta ’limotida  markaziy  davlat  kuchli  va  yagona 
mamlakatga birlashishini qo ‘ llab - quwatlashga undaydilar.
Legistlar  maktabining  vakili  Xitoy  tarixida  mashhur  bo‘lgan  Sham- 
Yan  (er.  av.  390-338-yil  )  o'zining  «Shan  viloyati  hukmdori»  kitobini 
yozdi.  U nda qishloq xo‘jaligi konsepsiyasida dehqonchilikni, donchilikni 
(g‘alla) rivojlantirishga alohida e’tibor berilgan.  G ‘alla masalasini hal etishni 
bosh masala deb bilgan.  Davlat oldiga amaldorlami boqish va bosqinchilik 
urushlarini  yuritish  uchun juda  katta  oziq-ovqat  zaxiralarini jam g‘arish 
vazifasi  yuklatildi.  Shan-Yanning  ko‘rsatishicha,  ikkita  manba  yordami 
bilan  davlat  gullab  -  rivojlanadi:  don  va  urush  (atrofdagi  yerlami  bosib 
olish).  Dehqonlar  ro ‘yxatini  o ‘tkazish,  qonun  yo‘li  bilan  yig‘ilgan  don 
miqdoriga bog'liq yagona soliq tizimini kiritish taklif etiladi.  Qonun yo‘li 
bilan  turli  «ishyoqmaslar»ni  «yerga  qaytarish»,  ya’ni dehqonchilik bilan 
shug‘ullanishga,  ya’ni m ehnat qilishga majbur etiladi.
Chegarada va bozorda tezlik bilan to ‘lovlami oshirish kerakligi, natijada 
savdo-sotiq bilan shug‘ullanuvchilar daromadlari kamayishi hisobiga ular 
ham tez kunlar ichida dehqonga aylanadi,  deb taklif qiladi.
Qadimgi  Xitoy  iqtisodiy  ta ’limotlarida  «Guan-Szi»  (er.  av.  IV  asr) 
traktati juda katta o ‘rin  tutadi.  U nda  o ‘sha  davr uchun xo‘jalikni  davlat 
tom onidan  boshqarishning  butun  bir  tizimi  talqin  qilinadi.  Bu  asami 
mualliflar  jam oasi  tayyorlagan  b o ‘lib,  oldingi  ta ’lim otlardan  farqi 
shundaki,  unda  tovar-pul  m unosabatlarini  yaxshi  o'rganish  asosida 
xo‘jalikni  boshqarishni  unumli  yo‘lga  o ‘tishiga  da’vat  etilgan  edi.  Xalq 
xo‘jaligini  barqaror  saqlash  uchun  tovarlar  baholarini  ushlab  turish 
g‘oyasi  ilgari  suriladi.  Davlat  non  va  pul  metalini  tartibga  solish  yo‘lini 
qo'lida saqlasa, mamlakat rivoji nisbatan tekis boradi, deyilgan.  Bu asarda 
ham  agrar  soha,  ayniqsa,  dehqonchilikka  alohida  urg‘u  berilgan.  Agar 
legistlar hunurmandchilik,  ayniqsa,  savdoni befoyda soha deb hisoblagan 
bo‘lsalar, bu asarda esa o ‘sha sohalarga ham ijobiy baho berilgan.
Asarda iqtisodiyotni bozor stixiyasidan himoyalash masalasi ham o ‘rtaga
32

---

tashlanib,  buning  uchun  baho  m exanizm idan  foydalanish  kerakligi 
aytilib,  bunday yoziladi:  «Bozor-shunday narsaki,  unga qarab jamiyatda 
tartib yoki tartibsizlik hukm surishini bilib olish mumkin».
«Yerni boshqarish» uchun davlat yeming tabiiy xususiyatlarini yaxshi 
bilishi  kerak.  Yer  m aydonlari  nisbatan  tekis  taqsim lanishi  zarur. 
Dehqonlam i ish qizigan davrda boshqa yumushlarga jalb etmaslik,  soliq 
tizimi sharoitiga qarab (yer unumiga bog'liq ravishda) bo'lishi taklif etilgan. 
Bu  yerda  gap  Yer  kadastrini  tuzish  to ‘g‘risida  boradi,  ya’ni  bu  ishda 
hisob-kitob bo'lishi qayd etiladi.  Asarda yer va suvlarni davlat ixtiyoriga 
o'tkazish va ulami daromad topish yo‘lida foydalanish baholarni tartibga 
solish yo‘li va boshqa ko'pgina iqtisodiy g‘oyalar ilgari suriladi. Bu g‘oyalar 
amalda ham qo'llaniladi va yaxshi samara beradi.
Qadimgi  Xitoy  ijtimoiy  hayotida  Daotsizm  (aynan-yo‘l)  g'oyalari 
alohida  o ‘rinni  egallaydi,  uning  asoschisi  Lyu-Szidir.  U   taqiqlovchi 
qonunlarga  amal  qilmaslikni  taklif etdi;  qonunlar  ko‘pligi  tufayli  «xalq 
kambag'allashmoqda» degan edi. Daotsizm g‘oyalari konfUtsiylikka qarama- 
qarshi  bo‘lib,  insoniyat  awalgi  majburiyatlardan  voz  kechishi,  oddiy 
tabiiy hayotga qaytishi kerak,  degan fikmi ilgari suradi.  Bu g‘oyaga ko‘ra, 
inson ibtidoiy davrga qaytishi, yangj mehnat qurollaridan foydalanmasligi 
kerak. Ko'rinib turibdiki, unda konservatizm unsuri bor, ammo bu g‘oyada 
m a’lum ijobiylik ham bor edi.  Zero o ‘sha davrlarda sivilizatsiya yutuqlari 
ekspluatatsiya manfaatlariga ham xizmat qilayotgan edi.