Lavha janrining ayrim leksik-stilistik xususiyatlari

Voy, Muhabbatim, senmisan?

Vaalaykum assalom.

Muhabbat Qurbonova: — Bayram bilan tabriklash uchun kelgandim. 9- may - Xotira va qadrlash kuni bilan tabriklayman. Mendek shogirdlaringiz baxtiga doim omon bo`ling, ustoz!
- Rahmat! Har bir bayramda shogirdlarim meni yo`qlab, holimdan xabar olib turishadi! Ulardan juda minnatdorman. Hech bir ustozning uyi menikidek shogirdlari, bilan to`lmasa kerak. Vaqtida hammani qattiqqo`llik bilan tarbiyalagan bo`lsam ham, bugun mehnatlarimning mevasini ko`ryapman”(D., 19 (687)-son, 10.05.2012).
Lavha qahramoni hayotining ma’lum davri yoritilganligi uning jonliligini, ta’sirchanligini ta’minlaydi. Buning uchun lavhada ixcham, mazmunli sodda gaplardan foydalanilgan. Misollar: “ - Ha, nimasini aytasan, tinch davrga yetkazganiga shukur. Urushning mudhish davrlari meni ota-onamdan ayirgan. Ular katta lavozimda ishlashgani uchun tuhmat bilan o`limga mahkum qilingan. Men esa bolalar uyida katta bo`lganman. Ammo ko`rganlarimga qaramay, hayotimdan nolimayman. Yoshlarga tilagim, bugungi tinchlik uchun har qadamda shukrona aytib yurishni o`rganing. Davlatimiz tomonidan san’atimizga berilgan imkoniyatlardan unumli foy-dalanishlaringizni istardim”(D., 19 (687)-son, 10.05.2012).
“ Shukrullo: — E-e-e, shundaymi? Siz yoshlarga havasim keladi. Ancha keksayib qolgan bo`lsam-da, o`zim ham sizlar bilan bir davrda yashab turganimdan quvonaman. Sizlarda istagancha ijod qilish imkoni bor. Bundan to`g`ri foydalaninglar. Biz ko`rgan qiyinchiliklarni, qora kunlarni sizlar aslo ko`rmang. Usmon Nosir, Abdulla Qodiriy, Cho`lponlar milliy adabiyotimizning yorqin vakillari bo`lsa-da, ularning she’rlarini, asarlarini berkinib o`qirdik. Mana, yashash, yozish, yurtni, millatni madh etish davrida, hurlikdan kuylash pallasida yashayapmiz”(D., 19 (687)-son, 10.05.2012).
Lavha janri badiiy-publitsistik janrlar ichida ijtimoiy hayot voqeligini tezkor va jonli tarzda ifodalab beradigan – xabar qiladigan turlaridan biri hisoblanadi. Ushbi janrning yana bir xarakterli xususiyati shundan iboratki, uning namunalari hozirgi nodavlat gazetalarda kam sonda uchraydi. Asosiy namunalari ijtimoiy-siyosiy OAVlarida berilib boradi. Yana, shuningdek, lavhada jonlilik va haqqoniylikni ta`minlash uchun fotosuratlardan foydalaniladi.
Publitsistika (lotincha: publicus - ij-timoiy) — davrning ijtimoiy-siyosiy va boshqa dolzarb masalalariga bagʻishlangan adabiy ijod turi. P.ning vazifasi ij-timoiy fikr uygʻotish va uni shakllan-tirish, maʼlum maqsadga yoʻnaltirish, hujjatli faktmaʼlumotlar asosida voqelik manzarasini yaratishdan ibo-rat. Hozirgi zamon ijtimoiy hayoti, unga aloqador oʻtmish va kelajak faktlari P.ning predmetidir. Hayotda ijtimoiy faoliyat, ongqarashlarning salmogʻi ortgan sari publitsistning , yaʼni ijod-korning voqelikka faol aralashuvi, fikrni bevosita oshkora, dangal ifo-dalash tamoyili ham oshdi. P. fan, sanʼat, adabiyot asarlari tarkibiga tobora koʻproq kirib bormoqda. Publitsistik roman, pyesa, kino asarlari pay-do boʻlmoqda.
Voqelik faktlarini mantiqiy va obrazli umumlashtirib ifodalovchi maqola va boshqa yirik asarlargina emas, balki matbuot janrlarining hammasi ham P.ga kiradi. P. mavzu xususiyatlari jihatidan falsafiy-siyosiy, iqtisodiy, maʼnaviy-axloqiy, adabiy, tanqidiy; uslub jihatidan bahs-munozarali, tashviqot-targʻibot, tanqidiy-tahliliy, hajviy koʻrinishlarga ega. P. janr jihatidan voqeiy-informatsion (xabar, reportaj, hisobot), tahliliy (maqola), badiiy-publitsistik (ocherk, felyeton, pamflet, yozuvchi maqolasi) turlarga boʻlinadi. P. hayot faktlarini chuqur taxlil va tadqiq etish, yaʼni ij-timoiypublitsistik tadqiqot orqali voqelikni kashf etadi. Shu jihatdan u ijtimoiy fanga yaqinlashadi. P. il-miy-nazariy xususiyatlarga ega boʻlishi, u yoki bu fan masalalarini publitsistik maqola tarzida talqin va tashviq etishi mumkin. P.ning shakli, ichki tuzilishi mantiqiy tafakkur va obrazlilikning oʻzaro birikuvidan iborat. P. janrida obraz oʻziga xos meʼyorda qoʻllanadi. Publitsist shaxsiyati shoir shaxsiyati singari oʻzining boy ichki dunyosi, nuqtai nazari bilan namoyon boʻladi.
Oʻrta Osiyo xalklari tarixida P. ancha qadimiydir. P. xususiyatlari "Qobusnoma" (P-asr)da yaqqol koʻzga tashlanadi. Navoiyning "Majolis un-nafois", "Munshaot", "Mahbub ul-qulub" asarlarida P.ning tugal xususiyatlari uchraydi. Navoiyning Abdurahmon Jomiy, Pahlavon Muhammad, Sayid Hasan Ardasher va boshqa xaqidagi adabiy portretlarini publitsistik ocherklar, deb atash mumkin. Navoiy nasriy asarlarini chuqur tadqiq etish uni oʻzbek badiiy P.sining asoschisi, deb atashga imkon beradi. Publitsistik xususiyat oʻzbek mumtoz adabiyoti asarlari tarkibiga ham singib ketgan. Oʻzbekistonda ijtimoiy hayotga doir dastlabki publitsistik maqolalar "Turkiston viloyatining gazeti" sahifalarida chop etilgan. Biroq milliy uygʻonish (jadidchilik harakati)ning kuchayishi natijasida yuzaga kelgan milliy mat-buot oʻsha davrdagi jamiyatning kamchilik va illatlarini ochiqoshkora bayon etgan, hatto xalqaro hayotga oid muammolarni tezkor sharhlaganligi bilan ham qadrlidir. Ayniqsa, bunday maqolalar "Taraqqiy" gaz.dan boshlab keng koʻlamda koʻrina boshlaydi. I. Obidiy, M. Behbudiy, Fit-rat, Choʻlpon, U. Xoʻjayev, A. Avloniy, H. Muin, M. Abdurashidxonov, S. Aj-ziy va boshqa hurfikr jadid ziyolilari qalamiga mansub oʻlka va xalqaro may-dondagi ijtimoiy-siyosiy, fan va taʼlim, madaniyat va sanʼat, milliy siyosat va boshqa masalalarga bagʻishlangan publitsistik maqolalar "Shuhrat", "Xurshid", "Osiyo", "Sadoi Turkiston", "Sadoi Fargʻona", "Najot", "Turon", "Hurriyat", "Yurt" kabi gaz. va jur. sa-hifalarida chop etilgan. Xususan, Beh-budiyning oʻzi tomonidan nashr etilgan va bosh muharrirlik qilgan "Samarqand" gaz. hamda "Oyna" jur.da chop qilingan maqolalari oʻsha davr jamo-atchiligi tomonidan zoʻr qiziqish bilan qarshilangan ("Sayohat xotiralari", "Til masalasi", "Bizni kemirguvchi illatlar", "Ehtiyoji millat" va boshqalar).
90-yillardan soʻng oʻzbek milliy jurnalistikasida ham oʻziga xos oʻzgarishlar kuzatildi. Anʼanaviy sharhlash jurnalistikasi oʻrniga yangiliklar jurnalistikasi paydo boʻldi. Natijada publitsistik janrlar axborot janrlariga koʻproq oʻrin bera boshladi. P. keyingi yillarda yuqori bosqichga koʻtarildi. Ozod Sharofiddinov, Oʻtkir Hoshimov, Ibrohim Gʻafurov, Naim Karimov, Xurshid Doʻstmuhammad, Erkin Aʼzam, Sultonmurod Olim va boshqa oʻzlarining dolzarb publitsistik maqolalari bilan oʻzbek P.siga munosib hissa qoʻshib kelmoqdalar.
P.ning yozma va ogʻzaki shakllaridan tashqari grafik-tasvir (plakat, karikatura va boshqalar), fotokinematografik (hujjatli kino), teatr-dramatik (agitbrigada va boshqalar) shakllari ham bor.
Jurnalistlik uslubining janrlari-ommaviy axborot vositalarida faoliyat yuritayotgan "asarlarning nisbatan barqaror tematik, kompozitsion va uslubiy turlari" (M. M. baxtin).
Odatda uchta janr guruhi mavjud:
- axborot (eslatma, hisobot, intervyu, hisobot);
- analitik (suhbat, maqola, yozishmalar, ko'rib chiqish, ko'rib chiqish, sharh) va
- badiiy-publitsistik (insho, insho, feuileton, risola).
Axborot janrlari xabarning funktsiyasiga ko'proq xosdir, analitik esa ta'sir qilish funktsiyasidir.
Muallifning boshlang'ich ifodasi janrlarda o'zgartirildi. Misol uchun, yozuvning janri muallifning mavjudligini ochiq namoyon qilishni nazarda tutmaydi, biroq hisobot janrida voqea muallif tomonidan idrok orqali uzatiladi. Turli janrlarda o'zgaruvchan, konstruktiv printsipning ta'siri. Misol uchun, axborot materiallaridan badiiy va jurnalistikaga nisbatan ifoda oshadi, shunga ko'ra, standart kamayadi.
Gazeta jurnalistikasining eng keng tarqalgan janrlarining uslubiy xususiyatlarini ko'rib chiqing.
Chronicle-yangiliklar jurnalistikasining janri, ikkinchi darajali matn, hozirgi, yaqin o'tmishda yoki yaqin kelajakda sodir bo'lgan voqeani ko'rsatadigan xabarlar to'plamidir. Surunkali xabar-"qaerda, qachon, qanday hodisa yuz bersa, sodir bo'ladi"degan umumiy ma'noga ega bo'lgan bir-uch-to'rt jumlaga ega matn. Vaqtning asosiy ko'rsatkichlari - "bugun", "kecha", "ertaga" zarflari, bu hodisani u haqida xabar berilgan sana bilan bog'lash imkonini beradi. Vaqtinchalik signal implicit bo'lishi mumkin: "endi, yaqinda" ma'nosi janr tomonidan belgilanadi, uning mazmuni aniqlanadi. Xuddi shu tarzda, masalan, shahar voqealarining xronikasida, shaharning nomini eslatib turadigan har bir xabarga ehtiyoj yo'q ("bugungi kunda velosiped poygasi" degan ibora, "bizning shaharimizda qanday amalga oshiriladi" degan ibora, agar xabarda yana bir yoki ikkita jumla bo'lsa, harakat joyiga aniq ko'rsatma paydo bo'lishi mumkin). Tadbirning mavjudligi turli shakllarda fe'l-atvor bilan belgilanadi (sodir bo'lgan, o'tkaziladigan, ochiq, rejalashtirilgan, sodir bo'lgan, yig'ilgan, yig'ilgan, ishlaydigan va hokazo). Surunkali xabarning boshida odatiy formulalar: "kecha Moskvada ko'rgazma ochildi", "bugungi kunda Yekaterinburgda uchrashuv bo'lib o'tadi", "ertaga Permda ochilish bo'ladi".
Surunkali xabarlarni tanlash, masalan, tematik yoki vaqtinchalik printsipga muvofiq amalga oshiriladi.: "Jinoyat xronikasi"," haqiqiy"," rasmiy xronika"," soatning o'rtalarida Yangiliklar " va boshqalar.sarlavha tez-tez sarlavhaning nomi bo'lib, raqamdan raqamga o'tadi.
Xronikaning janri barcha ommaviy axborot vositalarida, ya'ni gazetalarda, radio va televidenieda qo'llaniladi. Ushbu janr shaklida tele-, radio-yangiliklar e'lonlari va xulosalari rasmiylashtiriladi. Xabarlar tez-tez gazeta materiallarining sarlavhali majmuasiga kiritiladi, shuning uchun gazeta sahifasi asosiy dolzarb voqealarni aniqlaydigan ma'lum bir tarqoq xronika sifatida o'qilishi mumkin.
Reportaj - so'zning tor ma'nosida bu voqea haqida hikoya (elektron ommaviy axborot vositalarida) yoki harakatni tarqatish bilan bir vaqtda (matbuotda) olib boriladigan yangiliklar jurnalistikasining janri. Radio va televidenieda, voqea joyida spikerning mavjudligini etkazib beradigan barcha vositalar tabiiy ravishda yagona usul sifatida ishlatiladi, masalan: "biz viloyat muzeyining zalida bo'lamiz", "endi qutqaruvchi zinapoyani biriktirmoqda", "oldimda" va boshqalar.yozma nutqda xuddi shu vositalar hodisaning bir vaqtning o'zida va uning hikoyasini taqlid qilish uchun ishlatiladi: bu aslida. fe'lning vaqti "men qutqaruvchining uchinchi qavatga ko'tarilganini ko'rmoqdaman", "elliptik" va "bir qismli jumlalar" (biz tosh platosida, bugungi kunda bulutli), "men"yoki" biz "deb nomlangan" men va mening hamrohlarim " ma'nosida.
Hisobotning tarkibi hodisaning tabiiy holatini aniqlashni o'z ichiga oladi. Biroq, juda kam voqealar va hatto elektron ommaviy axborot vositalarida ham boshidan oxirigacha (futbol o'yinlari, harbiy parad, Prezidentning inauguratsiyasi) Real vaqt rejimida o'tkaziladi. Boshqa hollarda, epizodlarni tanlash orqali vaqtni qisqartirish kerak. Bunday holda, epizodlarni o'rnatish muammosi mavjud. Real vaqtda Olimpiada kabi parallel ravishda davom etadigan bir qator harakatlardan iborat murakkab voqea, masalan, turli harakatlar epizodlari ketma-ketligi sifatida uzatiladi.: "endi rus gimnastikachilari bepul mashq qiladilar, gilam chiqadi...", "endi ruminiyalik gimnastikachilarning barlarda chiqishlari bizga ko'rsatiladi". Yozuvda, voqea shuningdek, o'rnatilgan epizodlar ketma-ketligi sifatida uzatiladi, bu erda o'rnatish orqali siz voqeaning muhim nuqtalarida aniq urg'u olishingiz va mualliflik sharhini kengaytirishingiz mumkin. Yozma matn, asosan, hodisani butunlay aks ettira olmaydi, shuning uchun hisobot muallifi voqeaning eng yorqin epizodlarini taqdim etishi kerak, bu yorqinlikni eng muhim tafsilotlarni tanlash orqali so'zda etkazishga harakat qiladi. Va o'rnatish roli qanchalik katta bo'lsa, batafsil va batafsil muallifning sharhini matnga kiritish imkoniyati tobora ortib bormoqda, natijada janrning o'ziga xos turi – analitik hisobot paydo bo'lishi mumkin.
Bu matn voqea reportaj taqdim qismlari va biroq, voqea joyida jurnalist mavjudligi on o'quvchidan yashirish kerak emas izoh qo'shimchalar, aql, turli turdagi bir almashinishi hisoblanadi. Muxbir sharhni voqea ishtirokchisi-mutaxassisga o'zgartirishi mumkin, keyin hisobotda mavjud bo'lgan voqea yoki uning alohida daqiqalari haqida intervyu elementi paydo bo'ladi. Bu taqdimot, mazmun va matn shaklini boyitish dinamikasining muhim usuli hisoblanadi. Taqdimotdagi til vositalaridan foydalanib, masalan, qabul qiluvchi ishtirok etishi mumkin.: "hozir siz bilan birga bo'lamiz...".
Zamonaviy jurnalistikada, hisobot ko'pincha jurnalistning faol harakatlarini ta'kidlaydigan analitik tabiatning bunday matni deb ataladi, bu savolni tushuntirish uchun olib borgan – hatto til vositasida harakat joyida spikerning mavjudligi ta'sirini yaratishga urinish bo'lmasa ham. Bunday ish mutaxassislar bilan intervyular, hujjatlarni taqdim etish va tahlil qilishni o'z ichiga oladi, ko'pincha muallif ularni qanday qilib qo'lga kiritganligi, voqea joyiga sayohat qilish haqidagi hikoyalar, guvohlar bilan uchrashuvlar haqida xabar beradi. Hisobot muallifning faol harakatlarini o'z ichiga olganligi sababli, matn mazmunan muammoni tahlil qilishga qaratilgan bo'lsa-da, voqea elementlari kompozitsion yadrodir. Muammoni etkazishda dinamizmning bunday usuli o'quvchiga analitik materiallarni taqdim etish usullari arsenalini boyitadi.
Maqola voqea yoki muammoni o'rganish natijalarini taqdim etadigan analitik janrdir. Janrning asosiy uslubiy xususiyati-asosiy tezisdan oraliq tezislar zanjiri orqali ularning argumentlari yoki posilkalaridan xulosalarga, shuningdek, ikkinchi darajali tezislar zanjiri va ularning argumentlari orqali asoslanishi uchun taqdimotning mantiqiyligi, fikrlash.
Til nuqtai nazaridan, sintaksis darajasida so'zlarning mantiqiy aloqalarini ifodalovchi vositalarning ko'pligi ta'kidlanadi: kasaba uyushmalari, mantiqiy tabiatning kirish so'zlari, mantiqiy aloqaning turini ifodalovchi so'zlar va jumlalar, masalan, "biz misol keltiramiz", "sabablarni ko'rib chiqaylik" va boshqalar.morfologiya darajasida janr grammatik vositalar bilan tavsiflanadi, bu qonunlarning formulalarini ifodalashga imkon beradi: haqiqiy mavhum, jamoaviy ma'noga ega yagona raqam, mavhum ismlar. So'zlashuv darajasida atamalardan foydalanish, shu jumladan tushuntirishlar bilan tor mutaxassislik, shuningdek mavhum tushunchalarni chaqiradigan so'zlar mavjud. Shunday qilib, muallifning analitik faoliyatining natijasi, hodisaning rivojlanish qonunlarini, uning sabablari va oqibatlarini, jamiyat hayotining ahamiyatini ochib beruvchi til vositasi qo'llaniladi.
Publitsistik maqolalar-shakli turli xil bo'lgan asarlardir. Gazetaning shakli o'zgarishining asosiy manbalari matnning tarkibi va uslubiy yo'nalishi hisoblanadi. Maqola tezisdan dalilga yoki posilkalardan xulosa chiqarishga asoslanishi mumkin. Kompozitsiya maqolasida faktologik dalillar va fikrlash uchun sabablar yoki mini-intervyu shaklida, shuningdek, argument funktsiyasini bajaradigan, masalan, "hokimiyatga" argument sifatida kiritilgan voqeaning yorqin epizodlari shaklida turli qo'shimchalar boyitiladi.
Uslubiy yo'nalishdagi maqolalar ayniqsa xilma-xildir. Ilmiy uslubga yo'naltirilgan maqolalar ushbu yo'nalishni ko'pincha faqat matn logizatsiyasi nuqtai nazaridan saqlab turadi. Ularda fikrlash hissiy jihatdan rangli bo'lishi mumkin. Taqdimotning umumiy kitob xarakteriga muvofiq, oratorik sintaksisning raqamlari paydo bo'ladi, lekin patosni in'ektsiya qilish uchun emas, balki fikrni ta'kidlash uchun. Shuningdek, kitob hissiy va baholash so'z birikmalarini ham o'z ichiga oladi.
Suhbat uslubiga e'tibor keng qo'llaniladi. Shu bilan birga, maqolada jiddiy masala bo'yicha o'quvchi bilan do'stona, qiziqarli og'zaki muloqotni taqlid qiluvchi texnikalar soni keskin oshib bormoqda. Sintaksisda so'zma-so'z nutqni taqlid qiluvchi dizaynlar paydo bo'ladi: sabab-ta'sir munosabatlarini uzatuvchi, qo'shilishning suhbat turi. Takliflar uzunligi kamayadi. Matn nutq mavzusini hissiy baholashni ifodalovchi so'zlashuv so'zlari bilan to'yingan.
Tanqidiy xarakterdagi analitik maqolalar oratorik sintaksis va ironiya, so'zlashuv sintaksisi elementlari va hissiy va baholash so'zlashuvining pasayishi, kulgili usullar (so'zlar, mashhur matnlarni parodiya qilish va boshqalar) ni birlashtirishi mumkin.
Insho-badiiy va jurnalistik janr bo'lib, u haqiqat va muammoning majoziy, o'ziga xos hissiyotini talab qiladi.