TAYANCH SUZ VA IBORALAR
1. Bashoratlash
2. Geografik bashorat
3. Landshaftlarni bashoratlash.
4. Bashoratlash usuli.
5. Atrofhmuxit
6. Georafik muxit
7. Umumgeografik bashorat
8. Iklimshunoslik
9. Gsomodfologiya
10. Tabiatkonunlari
ADABIYOTLAR:
1, 4, 10, 11, 12, 13, 14, 17, 18
14 Mavzu. Landshaftlarni muxofaza kilish
REJA
1. Lanshaftlarni nnson ho`jalik faoliyati ta`sirida uzgarishi
2. Landshaftlarni muxofaza kilish
Landshaft (TTK ) kobigini muxofazasi xar xil kurinishda amalga oshirilishi
mumkin. Ularning eng muximlari kuyidagilar: tabiatning tipik joylarini uz xoliga
saklab kolish uchun kurikxonalar. rezervatlar tashkil etish; ba`zi tabiiy ob`ektlarni
xalk parklari, zakazniklarga aylantirish ajoyib tabiiyhob`ektlar (sharshara, gor,
koya, keksa daraxt, jilga, bulok va boshka)ni xnsobga olish; antropogen landshaftni
rekul’tivatsiya kilish va boshkalar.
Landshaft elementlari inson yashaydigan anik muxit xisoblanib uni xar
kanday kungilsiz va nookilona uzgarishlar xamda ifloslanishlardan muxofaza
kilish zarur. Landshaftlarni muxofaza kilish deganda biz uning elementlarini iloji
boricha toza saklash undagi muvozanatning buzilishiga yul kuymaslik tabiatning
tipik va ajoyib xududlarini tabiiy xolicha saklab kolish kabilarni tushunamiz.
Landshaft uning unsurlarini turli shakllarda muxofaza knlish mumkin. Ularni
umumlashtirib
kuyidagi
uch
guruxga
ajratamiz;
Landshaftning
butun
komponentlarini tulahtukis muxofaza kilish antropogen landshaftning vujudga
kelishi va unn optimal saklash.
Landshaftning butun komponentlarini muxofaza kilishda kurikxonalarning
axamiyati juda katta.
Kurikxonalar h bu tabiat etaloni bulib tabiatni muxofaza kilishda kuyidagi
79
vazifalarni amalga oshiradi;
Kurikxonalar tashkil etish orkaln ma’lum bir uta yoki geografik zona
tabiatning (barcha majmualari bilan birga) namunasi tabiiy xolicha kelajak avlod
uchun saklab kolinadi.
Kurikxona h bu tabiatning tarkibiy kismi sifatida tabiat majmualari yaxshi
saklangan maydonlar xisoblanib, unda tabiiy hxududiy majmualarning rivojlanish
konuniyatlari, uzaro alokasini, organizm bilan muxit urtasidagi munosabatlarni
ilmiy jixatdan o`rgannladigan tabiiy laboratoriyadir. Bu tabiiy laboratoriyada olnb
borilgan ilmiy izlanishlar natijasi, insonning ho`jalik faoliyati tufayli uzlashtirilgan
kushni territoriyada sodir bulgan va ijobiy uzgarishlarga takkoslanib, ilmiy
prognozlar beriladi.
Kurikxonalar soni va turi kamayib borayotgan usimlik va xayvonlarni
kuriklash va ko`paytirishda juda muxim rol uynaydi. Kurikxonalar tufayli noyob
xayvon yoki usimlik ko`paytirib, boshka joylarga tarkatiladi. Bunga Badxiz
kurikxonasida ko`paytirilgan kuyonlarni Turkmaniston territoriyasiga kuyib
yuborilishi yakkol misoldir;
Kurikxonalar yovvoyi xayvonlarni saklash ularni ko`paytirishda xam
axamiyatlidir. Kurikxonada turli xayvonlar muxofaza ostiga olingach bugungi
kunga kelib, shunchalik ko`payar ediki, uni ov kilishga xam ruxsat etish mumkin
bulardi.
Kurikxonalar tabiatning ajoyib, kizikarli, noyob joylarini (gor, koya, jar,
ochilib kolgan jins, sharhshara, gsyzer, bulok, nurash tufayli vujudga kelgan rel`ef
shakllari va boshka) tabiiy xolicha saklab kolishda juda muxim vazifani bajaradi.
6. Kurikxonalarning madaniyhokartuv va estetik jixatdan katta axamiyatga.
Kurikxonalar orkali tabiatning ajoyib joylari keng omma orasida namoyon etiladi
va tabiatni muxofaza kilish zarurligi targibot kilinadi. Kurikxona uchun ajratilgan
joylar ajoyib tabiiy manearasining kurkamligi bilan kishilarni xordik chikarib
madaniy dam oladigan joy, ularga estetik zavk beradiigan ob`ekti sifatida xam
axamiyatlidir.
Kurikxonalar muxofaza kiladigan ob`ektning xarakteriga kura majmuali va
maxsus kurikxonalarga ajratiladi.
Biror xududdagi tabiiyhxududiy majmualar tulik butunlay muxofaza kilinsa,
uni majmuali kurikxona deb aytiladi. O`zbekistondagi kurikxonalarning
ko`pchiligi shunday kurikxonalardir.
O`zbekiston xududida tukay, chul, tog landshaftini muxofaza kilish va u
erdagi tabiat komponentlarini xususan usimlik va xayvonlarning xayotini chukur
o`rganish xamda ko`paytirish maqsadida 9 ta kurikxona tashkil etnlgan.
Landshaftlarni muxofaza kilishda yana milliy (xalk) parklari, zakazniklar va
tabiat yodgorliklarning xam axamiyati kattadir.
Uzbskistonda xozircha Turkiston tog tizmasining shimoliy yon bagrida
joylashgan Zomin xalk parki (1977 yil) mavjud. Uning maydoni 47,7 ming ga
bulib, dengiz satxidan 1000h4030 balandlikda joylashgan. Bu xalk parkida
mexnatkashlarning dam olishi, sport mashgulotlari va turizm bilan shugullanishlari
uchun kulay sharoitlar yaratilishidan tashkari, tog landshafti va u erdagi
organizmlar, utloklar, xayvonlar, tabiatning ajoyib ob`ektlari muxofazaga olingan.
Landshaftlarni muxofaza kilishda zakazniklar (buyurtmalar) xam ishtirok
etadi. O`zbekistonda esa 9 ta buyurtmalar bor. Buyurtmalar territoriyasida tabiat
80
komponentlarining bir kismi (usimlik, xayvon, parranda yoki tabiatning ajoyib
kismi va boshka) kuriklanadi. Buyurtmalar doimiy va vaqtli buladi. Buyurtmalarni
asosiy vazifasi noyob xayvon, parranda yoki usimlik turini yoki ajoyib tabiatni
jonlarni yuk bulib ketishidan asraydi, xayvon va usimliklarini ko`payishi uchun
sharoit yaratadi.
Landshaftlarning ajoyib, dikkatga saeovor elementlarini saklab kolishda tabiat
yodgorliklarning axamiyatn juda katta. Ilmiy, madaniy va tarixiy jixatidan
kimmatli, ajoyib, noyob tabiat ob`ektlarini muxofaza kilib, saklab kolish uchun
ancha katta maydonni egallovchi kurikxonalar zakazniklar barpo etish shart emas.
Ularni maydoni juda kichik bulgan «tabiat yodgorliklari» sifatida saklab kolib,
muxofaza kilish mumkin. Bu birinchidan tez amapga oshiriladi. ikkinchidan
kichik jon bulganligidan katta mablag sarflashni talab etmaydi.
Tabiat yodgorliklari deganda biz gorlarni, kanetlarni, sharsharalarni, ajoyib
bulok va gayzerlarni, daralarni, tanglik joylarni, koyali rel`ef shakllarini, ochilib
kolgan yotkiziklarni. Ayrim noyob va kimmatli daraxtlarni, toshkotgan
xayvonlarni, tarixiy obidalarni va boshka tabiatning ajoyib ob`ektlarini
tushunamiz..
Tabiat yodgorliklarini saklash va muxofaza kilishning ilmiy. tarixiy,
madaniyhestetik va vatanparvarlik axamiyati katta.
O`zbekistonda mingga yakin tabiat yodgorliklari mavjud. Lekin ularning
ko`pchiligi xisobga olinmasligi okibatida xolati yomonlashib bormokda.
SHu sababli zudlik bilan xar bir kishlok, rayon, viloyat territoriyasida mavjud
bulgan tabiiy yodgorliklarni nazorat ostiga olish zarurdir,
Tabiat yodgorliklari xususiyatlariga karab geologiya, poleontologiya,
landshaft, arxeologik va botanik kabilarga bulinishi mumkin.
Landshaft yodgorliklari juda ko`p bulib unga ajoyib koyalar, sharsharalar,
shovvalar, darralar, tanglar, kizikarli jarlar va boshkapar kiradi. Landshaft
yodgorliklariga Ilonuti darasi, Arslonbobdagi katta sharshara, Surxandaryodagi
Klif hSHerobod marzasi, katta va kichik CHilan soyligi, oktosh soyligi, Sangzor
darasi, Kizilkiya yakinidagi Obishir tangligi xamda shovachi va boshkalar kiradi.
Do'stlaringiz bilan baham: |