|
Uglerod yoki qurilish po'lati
Uglerod kontsentratsiyasi har xil bo'lishi mumkin: to'rtta shakl: yumshoq po'lat (0,25% uglerod), yarim shirin po'lat (0,35% uglerod), yarim qattiq po'lat (0,45% uglerod) va qattiq (0,5%). ).
Asboblar, po'lat plitalar, temir yo'l transport vositalari, mixlar, vintlardek, avtoulovlar va qayiqlar ishlab chiqarishda qo'llaniladi.
Silicon Steel
Shuningdek, elektr po'lat yoki magnit po'lat deb nomlanadi. Uning kremniy konsentratsiyasi 1% dan 5% gacha, Fe 95% dan 99% gacha, uglerod esa 0,5% gacha.
Bundan tashqari, oz miqdordagi marganets va alyuminiy qo'shiladi. U katta qattiqlik va yuqori elektr qarshilikka ega. Magnit va elektr transformatorlarini ishlab chiqarishda ishlatiladi.
Galvanizli po'lat
Zang va korroziyadan himoya qiladigan sink qoplamasi bilan qoplangan. Shuning uchun quvur qismlari va asboblarini ishlab chiqarish uchun foydalidir.
Zanglamaydigan po'lat
Cr (14-18%), Ni (7-9%), Fe (73-79%) va C (0,2%) tarkibiga ega. U zang va korroziyaga chidamli. U chiqib ketish materiali bilan bir qatorda, vilkalar pichoqlar ishlab chiqarishda ham qo'llaniladi.
Marganets po'lati
Tarkibi Mn (10-18%), Fe (82-90%) va C (1,12%). U qattiq va kiyishga chidamli. Poezd relslarida, seyflarda va zirhlarda ishlatiladi.
Invar po'latdir
Uning tarkibida 36% Ni, 64% Fe va 0,5% uglerod bor. Uning kengayish koeffitsienti past. U indikator tarozilarini tuzishda foydalaniladi; masalan: lenta o'lchovlari.
cho’yan turlari va ularning xususiyatlari
Cho’yan eng keng tarqalgan uglerod bo'lmagan temir quyma material bo'lib, uning tarkibida 2% dan ortiq uglerod, 4,5% gacha kremniy, 1,5% gacha marganets, 1,8% gacha fosfor va 0,08% oltingugurt bor. Amalda, 3 ÷ 3,5% uglerod bo'lgan quyma dazmollar ishlatiladi.
Cho’yan yuqori quyma xususiyatlarga ega, shuning uchun quyish jarayonida strukturaviy material sifatida keng qo'llaniladi. Kesish orqali yaxshi ishlov beriladi. Oddiy rulmanlar past ishqalanish koeffitsientiga ega bo'lgan cho’yandan yasalgan. Sifat ko'rsatkichlari bo'yicha maxsus ishlangan cho’yan (yuqori quvvatli) quyma po'lat va soxta po'lat bilan muvaffaqiyatli raqobatlashadi.
Cho’yanning etarli darajada mustahkamligi va yuqori kırılganlığı, tarkibida grafit shaklida katta uglerodli qo'shimchalar mavjudligi bilan izohlanadi.
Eritilgan temirga oz miqdordagi magniy va seriyning qo'shilishi grafit shaklini o'zgartirdi, u sharsimon bo'lib qoldi. Temir temir kuchga kirdi va mo'rtlikni yo'qotdi. Bunday cho’yan (u yuqori quvvat deb ataladi) sifat jihatidan tarkibiy uglerod po'latlaridan kam emas. Ushbu cho’yandan yasalgan qismlarning chidamliligi deyarli uch baravar oshdi.
Cho’yan tarkibidagi uglerod kimyoviy birikma shaklida bo'lishi mumkin - tsementit (bunday cho’yan oq deb ataladi) yoki qisman yoki to'liq erkin holatda grafit shaklida - (bunday cho’yan kul rang deb ataladi).
Cho’yan metall asosdan (perlit, ferrit) va grafitning metall bo'lmagan qo'shilishlaridan iborat. Ular asosan grafit qo'shimchalari shaklida farqlanadi. Oq cho’yandan foydalanish cheklangan. Sirt qatlamining kuchayishini talab qiladigan ba'zi quyma oqartirilgan cho’yandan qilingan. Uning sirt qatlami oq cho’yandan va kulrang yadrodan iborat. Oqartirilgan qatlamning kattaligi va qattiqligi cho’yanning kimyoviy tarkibini va quyma qotish tezligini o'zgartirish orqali boshqariladi.
Poʻlat (fors.-toj.1) — temirning uglerod (2%) va boshqa elementlar bilan qotishmasi. Odatdagi texnik P.ning tarkibi — 0,05—1,5% uglerod, 0,4% gacha kremniy, 0,1 — 1% marganets, 0,08% gacha oltingugurt, 0,1% gacha fosfor va 96,92—99,27% temirdan iborat. Sanoatda ishlab chiqariladigan P.lar tarkibida doimiy qoʻshilmalar: kremniy Si, marganets Mp, oltingugurt S va fosfor R boʻladi. P.ning choʻyandan farqi shuki, choʻyan tarkibida uglerod 2% dan ortiq, doimiy qoʻshilmalar ham koʻproq boʻladi. P. toblanganda uning fizik-mexanik xossalari keskin oʻzgaradi, qattiqligi va mustahkamligi ortadi, bolgʻalanuvchan boʻlib qoladi (qarang Poʻlatni toblash). Kimyoviy tarkibidagi uglerod va legirlovchi elementlar miqdo-riga qarab, P. uglerodli va legirlangan xillarga boʻlinadi. Uglerodli P.ga (tarkibida ugleroddan tashqari 0,7% gacha marganets, 0,37% gacha kremniy, 0,04% gacha oltingugurt va 0,035% gacha fosfor boʻladi) qurilish va mashinasozlik poʻlati; asbobsozlik poʻlati kiradi. [[Legirlangan poʻlat jumlasiga kam (legirlovchi elementlar 2,5% gacha), oʻrtacha (legirlovchi elementlar 2,5—10% gacha), yuqori legirlangan (legirlovchi elementlar 10% dan ortiq) P.lar kiradi (qarang [[Legirlangan poʻlat). Ishlatilishiga qarab, qurilish (prokat) va mashinasozlik (konstruksion), asbobsozlik, alohida xossali xillarga boʻlinadi. Alohida xossali P. zanglamaydigan va kislota-bardosh, issiqbardosh, yeyilish va yemirilishga chidamli, magnit xususiyatli va boshqa sifatlarga ega boʻladi.
P. suyuq, plastik va qagtiq holatda ishlab chiqarilishi mumkin, lekin asosan, suyuq holatda ishlab chiqariladi. Suyuq P. konverter, marten pechi, elektr pechi, tigel va boshqa pechlarda oli-nadi. Plastik P. pudlinglab olinadi (qarang Pudlinglash). Qattiq holatdagi P. temir rudasini baraban shaklidagi pechlarda qaytarib yoki elektroliz qilib olinadi.
Xom ashyo sifatida domna choʻyani va temir-tersaklar ishlatiladi. Ular pechda qizdiriladi. Kimyoviy reaksiya natijasida choʻyan va temir-tersaklar tarkibidagi S, Si, Mp, R va S oksidla-nib temirning kaytarilishi natija-sida P. hosil boʻladi. Lozim boʻlsa (mas, legirlangan poʻlat olishda), P. tarki-biga zarur kimyoviy elementlar qoʻshiladi. Fosfor va oltingugurt P.ning xossalariga salbiy taʼsir etgani sa-babli P. ulardan tozalanadi (rafina-siyalanadi). Bunda asos harakterli flyusdan foydalaniladi.
P.ni qaytarish, yaʼni uning tarkibidagi kislorod miqdorini kamaytirish uchun suyuq P.ga qaytaruvchilar (tarkibida Mp, Si, Al, Ca boʻlgan qotishmalar) qoʻshiladi. Ular temir ok-sidi tarkibidagi kislorod bilan birikib, uni tozalaydi. Qaytarish diffuziya yordamida ham bajarilishi mumkin. Bu usulda kukun holida maydalanib tosh-qol (shlak) ustiga solingan qaytaruvchilar toshqolda erib, tarkibidagi te-mirni qaytaradi. Bu esa, taqsimlanish qonuniga binoan, P. tarkibidagi temirning ham qaytarilishiga sabab boʻladi. P. ishlab chiqarish tayyor ggoʻlatni kovshlar yordamida maxsus metall qoliplarga kuyish bilan yakunlanadi.
Dunyo miqyosida P. ishlab chiqarish barcha metallar umumiy miqdorining 20—25 foizini tashkil etadi. P. qurilish, mashinasozlik, asbobsozlik va boshqa sohalarda qoʻllaniladigan asosiy material hisoblanadi.[1]
Do'stlaringiz bilan baham: |
