Лаборатория ишлари 1-лаборатория иши

Ишдан мақсад. Металларнинг пластиклигига таъсир этувчи факторлар ва уларнинг турли режимда босим билан ишлашда хоссалари ўзгаришини ўрганиш.
Умумий маълумот. Маълумки, металл заготовкаларни босим билан ишлаш уларнинг пластик хоссасига асосланган бўлиб, бунда элементлар ҳажмларининг қайта тақсимланиши юз беради, маълум шаклли ва ўлчамли маҳсулотлар олинади. Металларнинг пластиклиги эса уларнинг хилига, кимёвий таркибига тузилишига ва бошқаларга боғлиқ. Соф металларнинг пластиклиги қаттиқ қотишмаларникидан, қаттиқ қотишмаларники эса кимёвий бирикиаларникидан, майда донлилариники йирик донлилардан, ҳарорати (маълум чегарагача) кўтарилганида юқори бўлади.
Агар металлар ҳар томонлама чўзилувчи кучларга берилмай сиқиб ишланса, шунингдек, металлга қўйилаётгап ташқи куч тезлиги унинг қайта кристалланиш тезлигидан кичик бўлса, пластик деформация осонроқ боради. Металл заготовкаларни босим билан ишлашда уларнинг юқори пластиклигини таъминловчи тартибларни белгилашда тегишли маълумотномалардан фойдаланмоқ зарур. Шуни қайд этиш лозимки, металл заготовкаларни босим билан ишлашда уларнинг пластик деформацияланиш механизми ниҳоятда мураккаб. Бунда уларнинг атомлар гуруҳлари ташқи куч таъсирида аввалига атомлари зич жойлашган кристаллографик текислик бўйича, кейин бўлак атомлари зичроқ жойлашган текисликлар бўйича силжиши бурилиб чўзилиши юз бериб, элементар ҳажмлар қайта тақсимланади. Бунда сарфланадиган энергиянинг 90—95% и иссиқликка ўтиб, уни қиздиради. Унинг ҳарорати абсолют суюқланиш ҳароратининг 0,2—0,3 улушнга етганда бузилган киристалл панжара тикланади, натижада баъзи физик хоссалари масалан, электр ўтказувчанлиги ҳам тикланади. Бу жараёнга қайтиш дейилади.

Қайтиш ҳарорати тубандагича апиқланади:

t_Қ = (0,2-0,3)Т_абс.
Агар бу ишловда металлнинг температураси унинг абсолют суюқланиш ҳароратинннг 0,4 улушига тенг бўлса, қайта кристалланиш оқибатида зўриқиш ички кучланишлари олиниб, тенг ўқли майда донли тузилма ҳосил бўлади. Бу жараёнга қайта кристалланиш дейилади. Қайта кристалланишнинг бошланиш ҳарорати тубандагича аниқланади:

Қайта кристалланишнинг бошланиш ҳарорати турли металларда ҳар хил. Масалан, темирники 450^ОС, мисники 270⁰С, алюминийники 100^ОС, қўрғошин ва қалайники 0^ОС дан пастда бўлади. Агар металларни босим билан ишлашда қайта кристалланиш тшла ўтса, бундай ишлов қиздириб ишлаш дейилади агар металларни босим билан ишлашда қайта кристалланиш ўтмаса, совуқлайин

ишлаш дейилади. Шуни қайд этиш лозимки, металларни қиздириб, босим билан ишлашда тенг ўқли майда донлар тиклансада, донлар оралиғидаги нометалл материаллар қайта кристалланишга берилмаганлиги сабабли улар деформация йўналиши томон чўзилганича қолиб, толалик ҳосил қилади. Шу боисдан унинг тола йўналиши бўйлаб пухталиги унга тик йўналишга нисбатан 1,5—2 марта ортади. Бу ҳолни конструктор деталларни лойиҳалашда ҳисобга олишлари лозим.

43 – расм. Металларни қиздириб босим билан ишлаш ҳароратига кўра хоссалари (а) ва доналар ўлчамини ўзгариш схемаси (5).
43-расмда металларни қиздириб босим билан ишлаш ҳаро1 ратига кўра хоссаларининг ва донлар ўлчамининг ўзгариши схематик кўрсатилган.