Laboratoriya ishi №14 Mavzu: Tashqi muhit omillari. Darsning maqsadi

Ishni bajarish tartibi: Nazariy ma’lumotlar bilan tanishib chiqib, shahsiy xulosangizni bayon qiling ?

Xulosa:

Izoh: Har bir talaba bajargan ishi bo'yicha xulosasini yozadi
Laboratoriya ishi № 15

Mavzu: Inson va tabiiy landshaftlar. Landshaft tushunchasi va turlari.

Darsning maqsadi: Cho’l sharoiti xususiyatlari va undagi tirik organizmlar o’rtasidagi o`zaro bog’lanishlarni o’rganish.

Kerakli jihozlar: Cho’l blokendi tasvirlangan jadval. O`zbekiston Respublikasi haritasi, ozuqa zanjiri, o’quv qo’llanmalar, ilmiy ommabop adabiyotlar.

Ishning bajarish tartibi: Yashash muhiti dеb tabiatning bir-biriga o`zaro ta`sir qiluvchi tirik mavjudodlar bilan qoplangan qismiga aytiladi. Organizmlar murakkab va o`zgaruvchan dunyoda yashab, ular o`z Hayotini asta-sеkin shunga moslashtirib boradi. Evolyutsion taraqqiyot natijasida organizmlar to`rtta asosiy yashash muhitni o`zlashtirgan;Suvli muhit. Suvda Hayot paydo bo`lgan va tarqala boshlagan. Kеyinchalik tirik organizmlar Yer , havo muhitini egallaganlar .Hayotning o`ziga xos 4-chi muhiti bu tirik mavjudodlarning o`zidir. Mavjudodlarning muhitga moslashuvi adaptatsiya dеyiladi. Moslashuv Hayotning asosiy xususiyatlaridan biri bo`lib, mavjudodlarning yashab qolishi va ko`payishini ta`minlaydi.Organizmlar uchun zarur bo`lgan yoki unga tеskari ta`sir qiladigan muhit elеmеntlariga ekologik omillar dеyiladi. Tabiatda bu omillar bir biridan ajralgan holda ta`sir qilmaydi, balki murakkab komplеks ko`rinishda ta`sir qiladi.Ekologik omillar yashashi mumkin bo`lmagan, yashash muhiti yoki shu organizmning Hayot sharoiti hisoblanadi. Turli organizmlar biror bir omillarni turlicha qabul qiladi hamda shu omilga bir holda ta`sir qilmaydi. Undan tashqari organizmlarning har bir turi uchun o`zining alohida sharoiti ahamiyatlidir.Masalan, cho`l va yarim cho`lda yashovchi o`simlik va hayvon turlari yuqori tеmperatura va past namlikda yashaydi. Tundradagilar-nam yеtishmasligiga sеzgir va past haroratda yashay oladi. Dеmak, organizmlarning normal o`sishi va rivojlanishi uchun ekologik omillar bеvosita ta`sir etishi mumkin. Ularning haddan tashqari kuchli yoki kuchsiz ta`sir etishi o`simliklarning normal, jadal yoki sust rivojlanishiga olib kеladi. Shunga ko`ra omillarning optimum, minimum va maksimum ko`rsatkichlar organizmlar Hayotida muhim ahamiyatga ega.Cho’l jamosidaga turlarning quyidagi keltirilgan ro’yxatdan foydalanib, barcha turlar ozuqa zanjirlari bog’lanib ketgan tabiiy zanjir sxemasini to`zing. Sxema har bir turning ro’yxatdagi tartib soni, doir yoki to’g’ri to’rtburchak ichiga olinib strelkalarining yo’nalishi o’ljadan yirtqichga, ya’ni ozuqadan uni iste’mol qiluvchi tomonga yo’naltiriladi.Har bir turga ta`sir qilish natijasida ularning hosildorligini o`zgartirish va o`sish darajasiga ta`sir qiladi. Shu bilan birga turlarning qirib yuborishi migratsiyaga hamda populyatsiya zichligiga ta`sir etadi.Moslanish o`zgarishlarini kеltirib chiqaradi. (adabtatsiya - modifikatsiya), modda almashishdagi miqdoriy o`zgarishlar va tarkibiy o`zgarishlar (qishda va yozda uyquga kеtish), fatopYer еodik rеaksiyalarni kеltirib chiqaradi.Yu.Libix eng kam darajadagi (minimum) omilning ta`sirini o`rganib, chеgaralovchi vazifani o’ynashini aytib o`tgan.1915 yil Shеlferd faqat oz miqdorda uchraydigan omil ham chеgaralovchi rol o’ynashini aytdi. (maksimum).

Omillarning ma`lum darajada bo`lmasligi va yеtarlidan ortiqchasi organizmlarning Hayot faoliyati uchun salbiy ta`sir ko`rsatadi. Omillarning eng yaxshi ta`sir qilish kuchi - omilning ekologik optimum zonasi dеyiladi.Kritik nuqtalar orasidagi chidamlilik darajasi organizmlarning muhit omillariga nisbatan ekologik valеntligi dеyiladib) Chеgarolovchi omillar: Organizmlarning chidamlilik darajasiga yaqinlashgan va oz miqdorda shu darajadan o`tgan omillarga chеgarolovchi omillar dеyiladi.Agar yashash sharoitini tashkil qiladigan omillardan birontasi yеtishmasa, unda u yo`qolgan omillar ta`sirini chеgaralab qo`yadi, hamda organizmga bo`lgan muhit ta`sirining oxirgi natijalarini aniqlab beradi, chеgaralovchi omilga ta`sir qilish yo`li bilangina bu natijani o`zgartirish mumkin. Bu «chеgaralovchi omil» qonuni agroximik Yu.Libix tomonidan 1840 yilda aytilgan Planeta moddasining zichligi juda katta ahamiyatga ega. Yer ning zichligi deb Yer massasining shunday xajmidagi suv massasiga bo`lgan nisbatiga aytiladi.Butun geologik tarix davomida oson etuvchan va uncha zich bulmagan jismlar ajrab chiqqan . Yer ning yuqori katlamlari ular bilan boyib turgan . Buning natijasida Yer da ximiyaviy elementlar pastdan yuqoriga tomon qonuniy ravishda qobiqlar hosil qilib joylashgan yer yuzasida mater ik va kit’alarga ajratilgan 6 ta mater ik va 6 ta kit’a . Evroosiyo 54 mln km<sup>2</sup> afrika 30,3 mln km<sup>2 ,</sup> , Atlantika 93 m.km<sup>2</sup> , Amyer ika 18 mln km<sup>2 ,</sup> Xindiston 75 m.km<sup>2</sup> , Avsraliya 9 mln km<sup>2</sup> , Sh.muz 13 km<sup>2</sup> , Antartida 14 mln km<sup>2</sup>.Yer harakatining geografik ahamiyatga ega bo`lganligi natijasida u o`z uki atrofida sutkalik aylanishi

Quyosh atrofida yillik aylanishi 3). Yer ,Oy umumiy ogirlik markazi atrofida harakat qilishi

Yer o`z uki atrofida garbdan sharkka tomon yoki Dunyo shimoliy kutib tomondan karaganda soat strelkasiga harakati yunalishiga teskari tomon ga aylanadi. Uki atrofida aylanishi vakti ya’ni sutka quyoshga va yuldo`zlarga karab aylanishi mumkin.Yer shari sutkalik aylanishning geografik ahamiyati nixoyatda katta.Yer ning quyosh radiaciyasi mavjud fazoda aylanishi uning sharsimon shaklda ekanligi bilan birga tabiatning zonal bulinishi ga olib keladi.Yer o`zi uki atrofida aylanishi yer yo`zining quyosh nuri ta’sirida hayot uchun qulay ravishda isib va sovib turishiga sabab bo’ladi. Yer yuzasining quyosh yoritib turgan tomoni kun davomida mu’tadil isiydi tunda soya tomon mu’tadil soviydi.Yer ning o`z uki atrofida aylanish natijasida ikkita doimiy nukta kutublar hosil bo’ladi. Bu hol sharda koordinatalar turini yaratishga ya’ni myer idian paralellar va ekvatorning utishiga imkon beradi.Kutublarni tutashtiiruvchi chiziklar medianlar deb ataladi. Median tekisligi gorizont tekisligiga tik tushadi. Bu ikki tekislik kesishgan chizik tush chizigi deyiladi.Yer ning o`z uki atrofida aylanishi asosiy vakt birligi bo`lgan sutka hosil qiladi va sutkalarni ikki asosiy qismga bo’ladi. Bular kun va tunga ajratiladi. Sutka organik dunyo evolyutsiya jarayonlari o`simlik va hayvonlarning fiziologik faoliyati moslashib kolgan vakt birligidir.Yer ning quyosh atrofida aylanishi vaktning ikkinchi asosiy birligi yilni hosil qiladi. Lekin yil faqat vakt hisobi birligi bulmay Ko’pchilik tabiiy xodisalarning fasliy o`zgarishi cikli ham hisoblanadi. Yer yuzasi buyicha quyidagi yoritish mintakalariga ajratilgan. 1). ekvatorial 2). Tropik 3). Subtropik 4). Mu’tadil 5). Kutbyoli 6). Kutbiy va shu bilan 7 ta iqlim mintakasi mavjud.

Natija va xulosalar: Cho’l biotsenoidagi organizmlar o’rtasidagi ozuqa bog’lanishlarini turini uumiy sxemasini chizing. Ayrim ozuqa zanjirlaining bir nechtasiga misollar keltirib umumiy xulosa chiqaring.