|
Muskullar ishi.
Agar nagruzkali muskullar qo’zg’atilsa, qisqarish vaqtida u yukni ko’taradi. Muskulning yuk ko’targandagi qisqarishi, mazkur muskullar- ning ish darajasini ko’rsatadi. Agar muskullar yuksiz qisqarsa, bunda uning ishi nolga teng bo’ladi, muskullarga nagruzka tushganda, muskullar uni ko’tara olmaganda ham uning ishi nolga teng bo’ladi. Bundan ma’lumki, muskullarning foydali ishi o’rtacha yuk bilan qisqargandagina yuzaga kelishi mumkin. Muskullar ishi statik va dinamik bo’ladi. Muskullarning uzoq vaqt qisqarmasdan tura olishi (masalan, yukni uzoq vaqt ko’tarib turishi) statik ish hisoblanadi. Dinamik ishda qisqarish muskullarning bo’shashishi bilan (stanokda ishlash, o’tin arralash. yuk ko’tarish va tushirish) almashinib turadi. Statik ish dinamik ishga qaraganda ko’proq charchatadi, chunki muskullarning qon bilan ta’minlanishini kamaytiradi va ularning charchashini kuchaytiradi. Shuning uchun o’suvchilarni mehnatga o’rgatayotganda har bir ish elementlarining mos kelishini hisobga olish kerak. Bu shuning uchun zarurki dinamik ishning ayrim turlari statik ish singari bajariladi. Odamning harakatlantiruvchi apparata xilma-xil harakatlarni bajaradi; odam ixcham harakatlar qilish imkoniyatiga ega. Harakat malakalarining zarur elementlarini tanlash tufayli, odam ixcham harakatlar qiladi. Ish qanchalik aniq va ustalik bilan bajarilsa, uni bajarish uchun shuncha kam vaqt ketadi. O’quvchilar malaka elementlarini sekin-asta mukammallashtirib boradilar. Shuning uchun bir qancha vaqtgacha ular ishni sekin bajaradilar. Ishni sekin bajarish dinamik ishni birmuncha charchatadigan, katta kuch talab etadigan statik ishga yaqinlashtiradi. Shunday qilib bola muskullarining kuchi sekin-asta mustahkamlanadi, uqituvchi o’suvchining yoshiga muvofiq ravishda ishni taqsimlashi zarur.
Gipodinamiya
Umuman olganda, odam vujudining barcha fiziologik ko`rsatkichlari, hayotiy funksiyalari tegishli ravishda doimiy harakat qilish bilan bog`liq. Bola vujudining uziga xos bo’lgan xususiyatlaridan biri usib rivojlanish bulganligi bois unga harakat qilib turish yanada zarurroq, chunki faol jismoniy harakat o`sish —ulgayishning ajralmas qismi hisoblanadi. Shu nuqtai nazardan bola vujudi doimiy holda tabiiy harakat qilib turishga muhtoj. Bolalar orasida ommaviy jismoniy tarbiya bilan shug`ullanishning asl mohiyati ham shunda.
Ma’lumki, bola yura boshlaganidan uning tabiiy harakat qilish uchun (yurish, yugurish va bopщalar) talabi oyma —oy, yilma — yil ortib boradi. Bu narsa uning vujudidagi fiziologik jarayonlarning (modda va energiya almashinuvi, yurak —qon tomirlar tizimining funksiyasi, nafas olish va hazm azolari faoliyati va boshqa hayotiy ko’rsatkichlar) kechishini yaxshilaydi. Shu bois ular tomonidan amalga oshiriladigan harakatlarning umumiy miqdori, ko’lami tobora ortib boradi.
Ko’pincha qayd qilingan yoshdagi o’quvchilarning qator sabablarga ko’ra bajaradigan umumiy harakatiga bajaradigan umumiy jismoniy ishi yuqoridagi ko’rsatkichlardan 2 — 3 marta kam bo’ladi va bu holat ular vujudida harakatga «to`ymaslik» holatini yoki gipodinamiyani keltirib chizaradi. Bu sabablarga unchalik uzoq bo’lmagan masofalarga borishda transport vositalaridan foydalanish, dars qilish va o’qish jarayonlarida uzoq vaqt bir joyda o’tirib qolish va televizorni davomli ko’rishni kiritish mumkin. Gipodinamiya holati bola vujudining me’yoriy o’sib rivojlanishi uchun salbiy ta’sir ko’rsatadigan omildir. Bu vaqtda aytib o’tilgan asosiy fiziologik funksiyalardan tashqari, yana umumiy immunobiologik ko`rsatkichlar, turli xil noqulay omillarga bardoshlilik kabi xususiyatlar pasayib, bolaning o’sib rivojlanishi kungildagidek kechmaydi. Shuning uchun gipodinamiya holatining oldini olish mazsadida bolalarning yoshiga qarab ularning jismoniy tarbiya va sport mashqlari bilan shug’ullanishini har bir maktabgacha tarbiya muassasalarida, maktablarda tashkil qilish dolzarb hisoblanadi.
Olib borilgan tadqiqotlar shu narsani ko’rsatadiki, bolaning maktabga borishi bilan uning mustaqil erkin harakat qilishi qariyb 2 barobar kamayib ketadi. Maktab o’quv dasturlarida ko’zda tutilgan jismoniy tarbiya darslari bolalarning sutkalik umumiy harakatga bo’lgan talabini bor —yo’g’i 11% ini qondiradi, xolos. Ertalabki uydagi badan tarbiya mashqlaridagi jarayonidagi fizkult pauzalar, darslar orasidagi zarakat o’yinlari birgalikda aytib o’tilgan harakatning ko’pi bilan 60 — 70% ini tashkil qiladi. Darsdan keyin bolalarning erkin uynab harakat qilishi uchun sharoit yaratish shu boisdan ham kerak. Zero shunday qilinganida yosh avlod sog’om o’sadi, u har tomonlama garmonik rivojlanadi. Bir vaqtning o’zida shu narsani ham unutmaslik kerak — ki, harakat faoliyati haddan tashqari yuqori bo’lganida ham (giperdinamiya) bola vujudi uchun qator noqulayliklar yuzaga keladi. Masalan, harakat —tayanch tizimida et uzilishi, umurtqalar orasidagi chambarlarning hararlanish i (yorilishi, siqilishi, chiqib ketishi), bug’inlar deformatsiyasi, nerv tizimidagi funksional buzilishlar, yurak —qon tomirlarining zurizishini bunga misol qilib olishimiz mumkin. Shuning uchun bola turmush tarzidagi zam gipodinamiya, zam giperdinamiya uning vujudi uchun zararli bo’lib zisoblanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
