L. S. Karieva makroiqtisodiyot

8.2 Iqtisodiy o‛sish turlari (ekstensiv va intensiv iqtisodiy o‛sish) 
Agar o‛sish qo‛shimcha resurslarni jalb etish hisobiga ta’minlansa va 
jamiyatdagi resurslardan foydalanishning shakllangan o‛rtacha samaradorligi 
darajasini oshirmasa ekstensiv iqtisodiy deb ataladi.
Ekstensiv iqtisodiy o‛sish yangi korxonalar, yo‛llar, elektrostantsiyalar qurish, 
yangi yerlarni o‛zlashtirish, mehnat va tabiiy resurslarni qo‛shimcha jalb etish 
kabilar 
hisobiga 
ta’minlanadi. 
Ammo 
bu 
resurslarning 
cheklanganligi 
rivojlanishning ma’lum bir bosqichida ekstensiv iqtisodiy o‛sish imkoniyatlarini 
kamaytiradi va uni ziddiyatli qilib qo‛yadi.
YaIMning o‛sishi iqtisodiyotda band bo‛lganlar sonidan yuqori sur’atga ega 
bo‛lsa intensiv ihtisodiy o‛sish ro‛y beradi.
Iqtisodiy o‛sishning intensiv turi ishlab chiqarish samaradorligining oshishiga 
bog‛liq. U foydalanilayotgan resurs birligiga to‛g‛ri keladigan mahsulot ishlab 

---

150 
chiqarishni ko‛paytirishni, ishlab chiqarishning texnik xususiyatlarini yaxshilashni 
ko‛zda tutadi. Bunday jaryonlar quyidagilarda namoyon bo‛ladi:
- fan va texnika yutuqlaridan foydalanish va ishlab chiqarishni yangilashda;
- xodimlar malakasini oshirishda;
- ishlab chiqarilayotgan mahsulot sifatini oshirish, assortimentini yangilashda.
Iqtisodiy o‛sishning bu ikki turi sof holda ro‛y bermaydi. Iqtisodiy o‛sish uni 
ta’minlashdagi intensiv yoki intensiv omillarning ulushi darajasiga qarab ko‛proq 
ekstensiv, yoki ko‛proq intensiv bo‛lishi mumkin.
 
8.3 Iqtisodiy o‛sishning taklifi, talab va taqsimot omillari 
Iqtisodiy o‛sish, uning darajasi, ko‛lami mavjud resurslar bilan belgilanadi. 
Iqtisodiy o‛sishning manbalari (omillari) quyidagilar: 
- tabiiy resurslarning miqdori va sifati; 
- mehnat resurslarining miqdori va sifati; 
- asosiy kapital miqdori; 
- texnologiyalar; 
- umumiy xarajatlar darajasi; 
- resurslarni taqsimlash samaradorligi. 
Birinchi to‛rt omil ta’minot omillari deb ataladi. Aynan ular iqtisodiy o‛sishni 
jismonan mumkin va ishlab chiqarishning real hajmini oshirish imkoniyatini 
yaratadilar. Keyingi 5-omil talab omili, 6-omil esa taqsimot deb ataladi. Ular 
iqtisodiyotni o‛sishiga olib keladi va real o‛sishni ta’minlaydi. 
Iqtisodiy o‛sish omillari bir-biri bilan chambarchas bog‛liq va ularning 
ba’zilariga ega bo‛lish yetarli emas. Masalan, Lotin Amerikasi mamlakatlarida 
mehnat resurslari juda ko‛p, ammo iqtisodiy o‛sishning past ko‛rsatkichlari 
mavjud. Iqtisodiy o‛sish sur’atlariga nafaqat mavjud bo‛lgan barcha omillar, balki 
tashqi iqtisodiy va tashqi siyosiy omillar ham ta’sir qiladi. Neftning yuqori 
narxlari, qoida tariqasida, neft ishlab chiqaruvchi mamlakatlarning ushbu sohani 
rivojlantirishga ustunlik berishlari va natijada ular iqtisodiy o‛sishning yuqori 
darajasiga ega bo‛lishi bilan birga keladi. 

---

151 
Albatta, ushbu omillarning mavjudligi va ulardan foydalanish darajasi mehnat 
unumdorligiga ta’sir qiladi. Iqtisodiy o‛sishning o‛sishi va shu sababli mehnat 
unumdorligining o‛sishi real ish haqining o‛sish sur’atlari oshishi va aholi turmush 
darajasining yaxshilanishi uchun asosdir. Iqtisodiy o‛sishning sekinlashishi yoki 
uning yo‛qligi turmush darajasining pasayishiga olib keladi. 
Barchaga ma’lumki, bozor iqtisodiyoti o‛z-o‛zidan inflyatsiyaga ega. Ammo 
mehnat unumdorligining yuqori o‛sishi nominal daromadlarning o‛sishini qoplashi 
mumkin 
va 
mehnat 
unumdorligining 
pasayishi 
yuqori 
inflyatsiyani 
rag‛batlantiradi. 
Bugungi kunda dunyodagi biron bir mamlakat dunyo hamjamiyatidan 
ajratilgan holda yashay olmasligini hamma biladi. Agar mamlakatda mehnat 
unumdorligining past o‛sish sur’atlari mavjud bo‛lsa, bu jahon bozorida mahalliy 
tovarlarning qiyosiy narxlarining o‛sishiga olib keladi. Natijada firmaning 
raqobatdoshligi pasayib, ularning jahon bozoridagi mavqei zaiflashadi. 
Iqtisodiy o‛sishga hissa qo‛shadigan omillar ham mavjud, ammo ularni 
miqdorini aniqlash mumkin emas, chunki talab va taklifning boshqa omillari 
iqtisodiy o‛sishni qanchalik oshirayotganligini aniqlashining iloji yo‛q. Masalan, 
qulay iqlim sharoiti, mineral-energetika resurslari zaxiralari, ishlashga intilish, 
aholining muhim qismida tadbirkorlik qobiliyatlari mavjudligi iqtisodiy o‛sishga 
yordam beradi. Resurslari cheklangan Yaponiyada urushdan keyingi davrda 
iqtisodiy o‛sish sur’atlari eng yuqori ko‛rsatkichga ega edi; uchinchi dunyo 
mamlakatlari ko‛plab resurslarga ega, ammo iqtisodiy o‛sish sur’atlari past. 
Iqtisodiy o‛sish sur’atlariga mamlakatdagi ijtimoiy, madaniy, siyosiy muhit 
ham katta ta’sir ko‛rsatadi. Gap ishlab chiqarish jarayoni va moddiy taraqqiyotga 
xalaqit beradigan ijtimoiy yoki axloqiy taqiqlar haqida ketmoqda, har bir 
mamlakatda siyosiy barqarorlik juda katta rol o‛ynaydi. Ushbu omillar iqtisodiy 
o‛sishda cheklovchi omillar bo‛lishi mumkin. Ushbu cheklov omillaridan tashqari 
atrof-muhitni muhofaza qilish, mehnat, sog‛liqni saqlash va boshqalar uchun 
xarajatlar ham mavjud. Axir bu xarajatlar ishlab chiqarishni rivojlantirish uchun 
sarflanishi mumkin va buning o‛rniga ular undan chetlashtiriladi. Masalan, 

---

152 
korxona zararli chiqindilari davlat standartlari bilan belgilangan maksimal ruxsat 
etilgan me’yorlardan oshmasligi uchun tozalash uskunalarini o‛rnatishga ma’lum 
miqdorda mablag‛ sarflagan bo‛lsa, u holda bu miqdordagi pulni mehnat 
unumdorligi o‛sishiga hissa qo‛shadigan mashina va uskunalarga sarflay olmaydi. 
Iqtisodiy o‛sishni cheklovchi omillarni mehnatga nisbatan adolatsiz munosabat, 
uy xo‛jaliklari tushumlari, ob-havoning noqulay sharoiti va boshqalarga bog‛lash 
mumkin. 
Bundan kelib chiqadiki, iqtisodiy o‛sish ushbu ehtiyojlar uchun yuqori 
xarajatlarni talab qilishi mumkin. Ushbu ehtiyojlar uchun mablag‛larni yo‛naltirish 
iqtisodiy o‛sishni cheklaydi, natijada turmush darajasi pasayadi, inflyatsiya 
darajasi ko‛tariladi va mahsulot tannarxi boshqa mamlakatlarga qaraganda yuqori 
bo‛lib chiqadi. 
Iqtisodiy o‛sish, ayniqsa, o‛sishga erishilgan mamlakatlarda salbiy oqibatlarni 
keltirib chiqaradi. Masalan, iqtisodiy o‛sishga qarshi bo‛lganlar fikricha: 
- atrof muhitning ifloslanishi to‛g‛risida. So‛nggi yillarda ushbu muammo 
yanada keskinlashib bormoqda, o‛sish sur’atlari yuqori bo‛lishi bilan birga xavfli 
chiqindilar tobora ko‛payib bormoqda. Shuning uchun iqtisodiy o‛sishni ma’lum 
darajada ushlab turish kerak; 
- iqtisodiy o‛sish o‛z-o‛zidan qashshoqlik muammosini hal qilmaydi, chunki bu 
muammo ishlab chiqarish muammosi emas, balki taqsimot muammosi va umuman 
olganda iqtisodiy o‛sish hamma narsaning davosi emas; 
- ishonchsizlik hissi. Iqtisodiy o‛sishning yuqori sur’atlari odamlarning yuqori 
samarali texnologiyalar bilan almashtirilishi bilan bog‛liq bo‛lgani sababli, ko‛p 
insonlar yaxshi ma’lumotga, yuqori malakaga ega bo‛la turib, doimiy ravishda 
ishsiz qolishdan qo‛rqishadi. 
Iqtisodiy o‛sishni qo‛llab-quvvatlovchilarning ta’kidlashicha, iqtisodiy o‛sish 
odamlarning turmush darajasini yaxshilaydi, chunki real YaIM o‛sib boradi va bu 
mablag‛larni ijtimoiy ta’minotga yo‛naltirishga imkon beradi. Umuman olganda, 
iqtisodiy o‛sishni to‛xtatish deyarli mumkin emas, chunki odamlarning moddiy 

---

153 
farovonligini oshirish, ta’lim olish va yanada sifatli xizmatlarni olish istaklarini 
cheklash mumkin emas. 
Hozirda O‛zbekiston iqtisodiy o‛sishdan samarali foydalanishga katta ahamiyat 
bermoqda. Xususan, ish bilan ta’milnash ushbu sohadagi eng muhim yo‛nalish 
hisoblanadi. 
Mamlakat iqtisodiy siyosatining dolzarb yo‛nalishi sanoatni modernizatsiya 
qilish, texnik va texnologik yangilash loyihalarini amalga oshirishga yo‛naltirilgan 
investitsiyalarni jalb qilish kabi iqtisodiy o‛sish omillaridan foydalanish 
hisoblanadi.