L. S. Karieva makroiqtisodiyot

1.3. Makroiqtisodiy modellar. Endogen va egzogen o‛zgaruvchilar
Makroiqtisodiyotda mantiqiy va rasmiy matematik modellashtirish jarayonlar 
va hodisalarni tahlil qilish, ularni bashorat qilish uchun ishlatiladi. 
Makroiqtisodiy modellar ular orasidagi funksional munosabatlarni o‛rnatish 
uchun turli xil iqtisodiy jarayonlar va hodisalarni rasmiylashtirgan (mantiqiy, 
grafik va algebraik) tavsiflar. Har qanday model haqiqatni mavhum 
soddalashtirishdir, shuning uchun u hamma narsani qamrab ololmaydi. 
Iqtisodiy modellar - bu turli xil iqtisodiy hodisalar va jarayonlarning rasmiy 
tavsiflari. 
Har bir model ikki xil o‛zgaruvchini ajratib turadi: 
a) ekzogen; 
b) endogen. 
Ekzogen
 
(tashqi) o‛zgaruvchilar tashqi tomondan kiritiladi, bu dastlabki 
ma’lumot, ular modelni qurish boshlanishidan oldin o‛rnatiladi. 
Endogen 
(ichki) o‛zgaruvchilar - model ichida hosil bo‛ladi, uning echimi 
natijasidir, model bo‛yicha hisob-kitoblar paytida aniqlanadi: 
Ekzogen o‛zgaruvchilar → Model → Endogen o‛zgaruvchilar 
Makroiqtisodiy modellardan foydalangan holda davlat iqtisodiyotga ta’sir 
nuqtalarini olib borilayotgan siyosat tamoyillarini, foiz stavkasi, ish haqi 
dinamikasi, inflyasiya darajasi, mahsulot ishlab chiqarish, valyuta kursi va 
boshqalar kabi hodisa va jarayonlarni boshqarish mexanizmlarini belgilaydi. 
Bularning barchasi ichki, yoki endogen, o‛zgaruvchilar, ularning qiymatlari 
to‛g‛ridan-to‛g‛ri modelning o‛zi tahlil qilish orqali aniqlanadi. Ekzogen 
o‛zgaruvchilar modelga tashqi elementlar ta’siri bo‛lib, ko‛pincha hukumatning 
moliya siyosati va Markaziy bankning pul-kredit siyosati va ularning vositalari 
rolida bo‛ladi. Davlat xarajatlaridagi o‛zgarishlar, soliq stavkalari, qayta 
moliyalash stavkalari, zaxira stavkalari va pul massasi hajmi shular jumlasidandir. 
Tarixda ma’lum bo‛lgan birinchi makroiqtisodiy model mavzuning birinchi 
savolida qayd etilgan “Kene jadvali” hisoblanadi (1.3.1-rasm). Bu modelda F.Kene 
milliy iqtisodiyot amal qilishini uch sinfning- 5 mlrd. dollar qishloq xo‛jalik 

---

16 
mahsulotlari ishlab chiqaruvchi dehqonlar, jami 2 mlrd. dollar turadigan buyumlar 
yasashadigan hunarmandlar va 2 mlrd. dollar renta olishadigan yer egalarining 
o‛zaro aloqalari sifatida tasvirlaydi. Kene modeliga ko‛ra yer egalari olgan 2 mlrd. 
dollar yer rentasining 1 mlrd. dollarini qishloq xo‛jalik mahsulotlarini sotib 
olishga, qolgan 1 mlrd. dollarini esa hunarmandchilik buyumlarini sotib olishga 
sarflaydilar. 
Xunarmandlar dehqonlarga 1mlrd. dollarlik buyumlarini sotadilar va 
dehqonlardan o‛zlari ega bo‛lgan 2 mlrd. dollarning 1mlrd dollariga oziq - ovqat 
mahsulotlari, qolgan 1 mlrd. dollariga esa ishlab chiqarish ehtiyojlari uchun 
xomashyo sotib oladilar. 
Dehqonlar yer egalariga 1 mlrd. dollarlik qishloq xo‛jalik mahsulotlarini 
sotadilar va qolgan 2 mlrd. dollarlik mahsulotni iste’mol va ishlab chiqarish 
ehtiyojlari uchun o‛zlarida qoldiradilar. Jami olingan 3 mlrd. dollarlik 
daromadning 1 mlrd. dollari dehqonlar tomonidan hunarmandchilik buyumlari 
sotib olishga, yana 2 mlrd. dollari esa yer rentasi to‛lashga sarflanadi.