Kutubxonashunoslik

6.3. Axborot-kutubxona faoliyati va kutubxonachilik 
mutaxassisligi turlari 
Kutubxonachilik kasbini yagonalik tamoyili, uni tabaqalanishi 
tamoyili 
bilan 
to‘ldiriladi. 
Kutubxonachilik 
kasbi 
ko‘plab 
kutubxonachilik mutaxassisliklar bilan o‘zini namoyish etadi. Kasbni 
ichida vazifa va majburiyatlarni belgilanishi bir qancha parametrlarni 
ajratib 
ko‘rsatish 
imkonini 
beradi. 
Bu 
esa 
kutubxonachilik 
mutaxassisliklarini, kutubxonachilik faoliyatining turlarini, shuningdek 
kutubxonachilik ishidagi lavozimlarni klassifikatsiyalash imkonini 
beradi.
Ushbu parametrlardan biri kutubxonachining jamoadagi rasmiy 
o‘rni hisoblanadi (direktor, bo‘lim sho‘ba mudiri, bosh kutubxonachi, 
kutubxonachi va hokazo. Kutubxonachilik mutaxassisliklari doirasida 
tabaqalash turli faoliyat turlarining zaruriyati natijasida xulosa 

---

100 
chiqariladi. 
Kutubxonachilik 
kasbi 
doirasida 
kutubxonachilik 
mutaxassisliklari tuzilmasi quyidagicha aniqlanadi: 
Kutubxonalarni turlari va tiplari, ularni vazifalari bo‘yicha; 
Kutubxonachining vazifasi (faoliyat turi bo‘yicha); 
Hujjatning xarakteri va mazmuni bo‘yicha; 
Kitobxonlar kontingentini o‘ziga xosligi bo‘yicha. 
Dastlab, kutubxonachilarni tabaqalashtirish kutubxonalarni turi va 
xili bo‘yicha o‘ziga xosliklari hisobga olinadi. Kutubxonachilarni 
mutaxassisliklar bo‘yicha tabaqalash asosida talablarni qondirilishi 
yotadi: 
-yoki kasbiy axborotga bo‘lgan talablar (ilmiy,ishlab chiqarish, 
boshqaruv, o‘quv, ijodiy), 
-yoki inson faoliyatining nokasbiy sohasi bo‘yicha axborotga 
bo‘lgan talablar (umumta’lim, umummadaniyat, estetik, bo‘sh vaqtdagi 
qiziqishlar) 
Kutubxonachilik kasbi doirasida mutaxassisliklar vujudga keldi. 
Ular asosan yirik kutubxonalarda, mehnatni vazifalarga ko‘ra bo‘linishi 
natijasida paydo bo‘ldi (fondni komplektlash, kataloglashtirish, 
kitobxonlarga xizmat ko‘rsatish, ma’lumot-bibliografiya xizmati va 
boshqalar). 
Turli xil mutaxassisliklar xodimlardan tegishli kasbiy-shaxsiy 
sifatlarni rivojlantirishni talab etadi: 
-jonkuyarlik; 
-vaqt tig‘izligida tez harakat qilish qobiliyati; 
-yaxshi xotira; 
-har qanday zarur ishga o‘zini majbur eta olish; 
-belgilangan vaqtda ishni bajarish; 
-vazminlik;
-chidamlilik;
-his-tuyg‘u bo‘yicha bardoshli;
-chiqishimli va hokazo. 
Hozirgi kunda kutubxonalar kompleks ravishda, axborot markazlari 
sifatida, maslahatlar yoki servis markazlari sifatida, turli xil an’anaviy 
va kompyuter vositalaridan foydalangan holda rivojlanmoqda. 
Zamonaviy kutubxonachi - bu axborot va qayd etilgan bilimlar bo‘yicha 
yuqori 
malakali 
mutaxassis-maslahatchidir. 
Avtomatlashgan 
kutubxonachilik jarayonlari, kompyuterlardan foydalanish yangi, 
qo‘shimcha bilimlar, qobiliyat va ko‘nikmalarni talab qiladi: 

---

101 
-Kutubxonachini 
kompyuter 
bilan 
muloqot 
qila 
olish 
ko‘nikmalariga ega bo‘lishi; 
-Zarur rejimda axborot-bibliografik qidiruvni amalga oshirish 
qobiliyatiga ega bo‘lishi; 
-Kitobxonlarda 
axborot 
madaniyatini 
shakllantirish, 
ularni 
adabiyotlarni avtomatlashtirilgan qidiruv ko‘nikmalariga o‘rgata olishi; 
-Avtomatlashtirilgan tizimlarni imkoniyatlarini targ‘ib qilish 
qobiliyatiga ega bo‘lishi kerak. 
Kutubxonalarda yangi texnika vositalarini joriy etilishi, zamonaviy 
texnologiyalardan foydalanishni nazarda tutadi. Bu esa quyidagi 
mutaxassisliklarni 
kutubxonachi 
- 
texnolog 
va 
bir 
qancha 
mutaxassisliklarni paydo bo‘lishiga olib keladi. Tarmoq kompyuter 
texnologiyalaridan 
foydalanishdagi 
koordinatsiyalash 
quyidagi 
mutaxassisliklarni talab qiladi: 
-ma’lumotlar bazasi administratori; 
-axborot tizimlari menejeri; 
-WEB-sahifalarni yaratish va yangilovchi mutaxassis. 
Shuningdek, kutubxonachilar elektron nashriyot faoliyati sohasidagi 
mutaxassisliklarga 
moslashmoqdalar, 
kutubxona 
xodimlari 
va 
foydalanuvchilar uchun Internetni o‘rgatish bo‘yicha (trening), 
telekonferentsiyalar tashkil etish bo‘yicha mutaxassislar kerak.
Boshqa tarafdan esa kutubxonachilik kasbidagi o‘zgarishlarga 
ko‘plab ommaviy kutubxonalarni ijtimoiy moslashuvi natijasida 
quyidagi mutaxassisliklar paydo bo‘lmoqda: 
-kutubxonachi-psixolog; 
-kutubxonachi-pedagog (bolalar kutubxonalari uchun); 
-ijtimoiy 
himoyalanmagan 
aholiga 
xizmat 
ko‘rsatuvchi 
kutubxonachi. 
Kutubxona dizayni bo‘yicha mutuxassislar tayyorlash ham 
maqsadga muvofiq bo‘lar edi, chunki hozirda kutubxonalarda bu 
masalaga katta e’tibor qaratilmoqda. 
Keyingi yillarda kutubxonachilar tomonidan ijtimoiy, marketing 
tadqiqotlarini o‘tkazilishi, amaliyotda quyidagi mutaxassisliklarni 
keltirib chiqarmoqda: 
-kutubxonachi-marketolog; 
-kutubxonachi-sotsiolog; 
-kutubxonachi-tadqiqotchi. 
Kutubxonachi bugungi kunda grant olish uchun asoslab berishi, u 
yoki bu ijtimoiy dasturni amalga oshirishni maqsadga muvofiqligini 

---

102 
yozma ravishda isbotlashi uchun ilmiy tadqiqot, kasbi bo‘yicha va 
umumiy dunyoqarishi bo‘yicha keng fikrlay olishi zarur. Bularni 
barchasi 
kutubxonachilik 
faoliyatini 
va 
kutubxona 
xodimini 
intellektuallashuvini talab qiladi. 
Hozirgi kunda kutubxonalar va kutubxonachilar jamiyat uchun 
ochiq bo‘lib borayotganliklarini sezmaslik mumkin emas. Ularni 
oshkoraligi keng ommaviy axborot vositalari orqali amalga oshirilish, 
kutubxonachilardan yuqori madaniyatni, jumladan nutq madaniyatini, 
axloq-odob qoidalarini bilishni va unga amal qilishni, o‘zlarini 
imidjlariga qarab yurishlarini taqozo etadi. 
Kutubxonalarni 
tashkiliy 
tuzilmalarini 
murakkablashuvchi 
natijasida, boshqaruv bilimlariga va menejerlik qobiliyatlariga bo‘lgan 
talablar ortib bormoqda. Hozirgi kunda kutubxonachilik ishini yirik 
masshtablarda 
amalga 
oshirilayotganligi, 
texnologiyalarni 
murakkablashuvi, kutubxona ichidagi va tashqarisidagi aloqalar, 
kutubxonachilik resurslariga bo‘lgan xarajatlarni oshishi, bozor 
iqtisodiyoti munosabatlariga o‘tish va boshqa muassasalar bilan 
raqobatlar boshqaruv faoliyatini sohasini o‘sishiga sabab bo‘lmoqda. 
Shuning uchun kutubxonachi bilishi kerak: 
-marketingni; 
reklamani; 
-"PR texnologiya"(jamoatchilik bilan aloqalarni); 
-fandreyzinni ( mablag‘ topish yo‘llari) boshqacha etganda keng 
diapozondagi boshqaruv yo‘llarini bilishi kerak. 
Kutubxonachilik 
faoliyatini 
maxsus 
turi-kutubxonachilik 
amaliyotiga yangiliklarni joriy etishni o‘rganish, ishlab chiqish va joriy 
etishdir. Bu soha mutaxassislarini metodistlar deb nomlanadi. 
Metodistlar kutubxonachi-amaliyotchilar va innovatsiyalar o‘rtasidagi 
vositachilar bo‘lib ular mamlakatimiz va chet el kutubxonalarida 
mavjuddir. Ular eng ko‘p axborotga ega bo‘lgan xizmatchilar bo‘lib, 
uning axborot maydonida kutubxonachilik ishi nazariyasi va amaliyoti, 
qonunlar va yuridik aktlar, marketing va menejment, tashqi muhitning 
holati 
va 
kutubxona 
xodimining 
kasbiy 
sifati, 
hududdagi 
kutubxonachilik holati haqidagi ma’lumotlar joy olgan. 
Kutubxonachilik mutaxassisliklarini ta’riflash va natijalarni tahlil 
qilish ularni kvalifikatsion xarakteristikasi yoki professiogrammasi 
sifatida rasmiylashtiriladi. Kutubxonachi-professionalning faoliyatini 
baholashda uni ma’lumot (bilim) darajasi, kasbiy tayyorgarligi 
(malakasi, qobiliyati, ishlab chiqarishdagi tajribasi, shaxs sifatida 

---

103 
psixofizologik xarakteristikasi, kasbiy axborotlarga ega ekanligi, 
harakatchangligi) 
asosiy 
element 
hisoblanadi. 
Zamonaviy 
kutubxonachining muhim sifati uni kasbi bo‘yicha uzluksiz o‘z bilimini 
takomillashtirib borishga qaratganligidir.