Kushon podsholigi (eramizning I-IV asrlari)

Kushon podsholigi (eramizning I-IV asrlari).
Bu podsholikning nomi Grek- Baqtriya davlati tugatilgandan keyin Baqtriyaga kirib kelgan Toharlarning 5ta urug'idan bittasining nomidan kelib chiqqan. Xitoy manbalariga ko'ra Toharlar (yuechji) 5ta hukmron oilaga bo'linishar edi.

1)xyumi,

2)shuanmi,
3)guypjan yoki Kushon,
4)hise,
5)dumi.

Anashu 5 oilaning, ya'ni Guyshuan oilasining hukmdori Kiotszyukyu o'zaro urushlarda qolgan turtta oilani ustidan g'olib chiqib, o'zini Guyshuan hukmdori deb e'lon qiladi. Xitoy manbalarida yozilishicha bu o'sha Kushon podshosi Kudjula Kadfiz edi. Kudjula Kadfiz Kushon podsholigining asochisi hisoblanadi. Bu podsholik eramizning 29 yilida vujudga kelib, eraning IV asrini oxirgi choragiga qadar yashagan.

Kudjula Kadfiz ya'ni Kadfiz I Kushon hududlarini ancha kengaytirdi. Uning hududlari Baqtriyadan chiqib, atrofdagi bir qancha xalqlarni hududlarini o'ziga qaratgan. U butun Aftoniston va shimoliy Hindistonni bosib olgan va davlatiga qo'shib olgan. Bu podsholikning markazi Dalvarzintepa bo'lgan (Surxondaryo viloyati). Uning davrida kumush tangalar (uning rasmi tushirilgan) zarb etilib, muomalaga kiritilgan.
Vilga Kadfiz yoki Kadfiz II davrida podsholikning hududi yana kengaytirildi. (Butun shimoliy Hindiston qo'shib olindi). Kadfiz II pul islohotini o'tkazdi. Oltin tangalarni muomalaga kiritdi. Ikki yoqlama dinorlar, dinorlar, yarim dinorlar, chorak dinorlar. (Dinorning og'irligi 8 grammga yaqin) . Pul islohotini o'tkazishga, tillodan tangadarni zarb etishga dunyo mamlakatlari bilan savdo qilish zarurati majbur etgan bo'lishi mumkin.
Bu davlatni boshqarilishi haqdda ma'lumotlar kam, Biroq alohida viloyatlar, satraplar orqali boshqarilgani ma'lum. Kushon podsholari ichida Kanishka I (78-123 yillar) eng nomdor hukmron bo'lgan. Uning davrida podsholik gullab yashnagan. hududlarini shimoliy Hindistonning Panjob, Kashmir, Sing, Utta-Paradesh kabi yerlari hisobiga yana kengaygan. Kanishka mamlakat poytaxtini Baqtriyadan Pur o'shapura (xozirgi Peshovar) shahriga ko'chiradi. Bu davlat hududlariga Afg'onistondan tashqari O'rta Osiyoning qator viloyatlari, Sharqiy Turkistonning katta qismi kirgan. Farsona yerlari ham bu davlatning hududiga kirgan. Xorazmni bu davlat tarkibiga kirgan-kirmaganligi haqida aniq ma'lumotlar yo'q.
Bu podsholik davrida ma'naviy madaniyat yuksaladi. Podsholikda buddizm diniga e'tiqod kuchli bo'lgan, hatto podshoning o'zi ham unga sig'ingan. Baqtriya tilining ahamiyati ortadi. Bu podsholikda hunarmandchilik, savdo-sotiq o'ta rivojlangan bo'ladi.
Kushon Vasudev podsholik qilgan davrdan boshlab inqirozga uchray boshladi. Bunga Parfiya davlati har obalari o'rnida Eronda kad kutargan Sosoniylar podsholigining va Eftalitdarning zarbasi sabab bo'ldi (4 asrning 70-80 yillari).
Kushon davrida ham O'rta Osiyo iqtisodini sug'orma dehqonchilik tashkil qilgan. Qishloqda deyarli hamma ekinlar ekilgan. Zarafshon, Xorazm vohalarida bu davrda katta irrigatsiya qurilishlari amalga oshirilgan. Kushon podsholigi davrida suv tegirmoni, charxpalak ixtiro qilingan. Cho'l zonalari va xaydab boqiladigan chorvachilik rivojlangan. Hunarmandchilik ham gullab yashnagan. Loydan, metalldan yasalgan ajoyib buyumlar, taqinchoqlar, shisha idishlar, har -xil matolar, gilam va boshqalar ko'p ishlab chiqarilgan.
Kushonlar davrida temir qazib chiqarish sohasida ancha ishlar qilingan. O'z hududidan o'tgan «Ipak yo'li» orqali Xitoy, Hindiston bilan savdo qilgan. Baqtriya savdogarlari bu davrda Rim imperiyasi chegaralarigacha yetib borib savdo qilganlar. Aleksandriya, Misr bilan keng savdo-sotiq qilingan.
Bu davrda O'rta Osiyo xalqlarining ma'naviy madaniyati sohasida katta ishlar qilinadi. Turli xil yozuv sistemalari keng tarqaladi. Aromiy yozuvi, Ko'shan-Baqtriya alfavita, Xind alfaviti, grek yozuvi, xorazm, So'g'd yozuvlari va boshqalar. Podsholikda aholining ko'pchiligi ( So'g'd, Baqtriyada yashovchilar ) zardusht diniga siginganlar. Shuningdek boshqa dinlar: buddizm, xristianlik, moniylik va boshqa dinlarga ham sig'inishgan.
Kushan podsholigi davrida O'rta Osiyoda xalqaltaroshlik, Rassomchilik, zargarlik va boshqa sohalar yuksak darajada bo'lgan. Bu davrdagi Kushan madaniyati O'rta Osiyo xalqlarining madaniyati bilan Hindiston, Sharqiy Turkiston, Sharqiy Yevropa, uzoq Sharq mamlakatlari madaniyatini qo'shilishidan tashkil topganligini alohida ta'kidlash kerak.