Kurs jumíSÍ "Jazba tańbalar"

2.4. Ózbek jazıwı hám onıń tariyxı
Ózbek latın álipbesi, ózbek latın jazıwı - latın grafikasına tiykarlanǵan seslik (fonografiyalıq) jazıw. Ózbek jazıwı tariyxında latın jazıwına tiykarlanǵan álipbeniń bir neshe variantları qabıl qılınǵan. Ózbek jazıwın arab grafikasınan latın grafikasına ótkiziw haqqındaǵı dáslepki qarar 1929-jılı 15-23-may kúnleri Samarqand qalasında bolıp ótken respublika jazıwshı, shayırlar, tilshi alımlar qatnasıwında konferenciyada qabıl qılınǵan hám bul qarar 1929-jılı 10-avgustta ÓzSSR Xalıq komissarlıǵı tóreshileri tárepinen tastıyıqlanǵan edi. Qálewden kóre májbúriylikke tiykarlanǵan bul jaǵday Moskvada islengen reje tiykarında Moskva wákilleri baqlawında ámelge asırılǵan edi.
Samarqand konferenciyasında qabıl qılınǵan "latınlastırılǵan ózbek álipbesi" 32 hárip hám bir belgi (apostrof)den ibarat bolǵan. Konferenciyada singarmonizm ózbek ádebiy tili ushın tán hádiyse dep tabılıwı hám álipbege 9 únli ses ushın bólek háripler kiritilgeni, usı tiykarda islep shıǵılǵan imla qádeleri keyinshelik ózin aqlamadı, ámelde imlada bir sóz hár túrli jazılatuǵın boldı. Nátiyjede 1934-jıldıń yanvar ayında til hám imlá máseleleri boyınsha ótkizilgen respublika qurıltayında ózbek álipbesinen ө, ү, ь háriplerin alıp taslawǵa, hám de Әә háribinen paydalanıwdı sheklewge hám onıń ornına Aa háribinen paydalanıwǵa qarar qılınǵan. Bul qarar Ózbek SSR húkimeti tárepinen 1934-jılı 13-martta tastıyıqlanǵan.
Lekin ótken ásirdiń 30-jılları II yarımınan ózbek jazıwın rus grafikası tiykarında shólkemlestiriw jumısları baslanıp, bul process 1940-jılda jańa kirillcha álipbe qabıl qılınıwı menen juwmaqlanǵan.
Ózbekstan Respublikası ǵárezsizlikke eriskennen soń respublikada ózbek jazıwın rus grafikasınan jańa latın grafikasındaǵı jazıwǵa ótkiziw haqqında pikirler ortaǵa taslandı. Bul másele bir jıl dawamında axborot qurallarında keń jámiyetshilik qatnasıwında túrlishe dodalanıp, 1993-jılı 2-sentyabrde Ózbekstan Respublikası Joqarǵı Keńesiniń 1993-jılı 2-sentyabrdegi XII shaqırıq, XIII sessiyasında "Latın jazıwına tiykarlanǵan ózbek álipbesin engiziw haqqında"ǵı nızam qabıl etildi. Jańadan qabıl etilgen ózbek álipbesi 31 hárip hám 1 apostroftan ibarat dep belgilendi. Usı álipbeni hám usı tiykarda tayarlanǵan "Ózbek tiliniń tiykarǵı imla qádeleri"n dodalaw barısında bir qatar pikir hám usınıslar, sın pikirler bildirildi. Ózbekstan Respublikası Oliy Májlisi 1995-jılı 6-may kúni "Latın jazıwına tiykarlanǵan ózbek álipbesin engiziw haqqında"ǵı Joqarǵı Keńes qararına ózgerisler kirigiziw haqqında nızam qabıl qılındı. Bul hújjette jańa ózbek álipbesi 26 hárip, 3 háripler birikpesinen ibarat ekenligi, s,j háripleri ǵárezsiz hárip belgisi sıpatında 1993-jılı 2-sentyabrde qabıl etilgen álipbeden shıǵarılǵanı, jańa álipbe tiykarında islew 1996-jıldan baslanıwı belgilengen. Jańa álipbe tiykarında islep shıǵılǵan "Ózbek tiliniń tiykarǵı imla qádeleri" Ózbekstan Respublikası Ministrler Kabinetiniń 1995-jılı 24-avgusttaǵı 339-sanlı qararı menen tastıyıqlanǵan.
2004-2005-jıllarda Joqarǵı Keńes hám Ministrler Kabineti tárepinen "Latın jazıwına tiykarlanǵan ózbek álipbesin engiziw haqwında"ǵı qarardı ámelge asırıw jumısların jáne de jedellestiriw boyınsha áhmiyetli qarar qabıl etildi.

Juwmaq
Juwmaqlap aytqanda jazıwdıń payda bolıwı adamzat jámiyetiniń rawajlanıwınıń oǵada ullı tabısı bolıp tabıladı. Jámiyettiń rawajlanıwı menen jazıw kem-kem jetilisip rawajlanıp baradı, jazıwdıń jańa túrleri payda boldı hám atqaratuǵın xızmeti úlkeyip, jumsalıw sferası keńeyip bardı. Jazıw tiykarınan xabarlardı alıs aralıqtaǵı adamlarǵa jetkerip beriw hám uzaq waqıt saqlaw maqsetinde payda bolǵan. Jazıwdıń tiykarǵı wazıypası bolsa waqıt hám keńislikke baylanıslı eken.
Biz, bul jumısımızda qaraqalpaq xalqınıń jazıwı hám onıń tariyxın, eski álipbeler tariyxı hám ózbek álipbesin úyrenip shıqtıq.
Birinshi bapta jazba tańbalar hám olardıń túrleri: piktografiyalıq, ideografiyalıq, sillabografiyalıq hám seslik (fonografiyalıq) jazıw haqqında, jazıw quralları hám grafika tuwralı kóp maǵlıwmatlarǵa iye boldıq.
1) Piktografiyalıq jazıw. Jazıwdıń tariyxında eń áyyemgi jazıw piktografiyalıq jazıw bolıp, onı súwret jazıwı dep te ataydı
2) Ideografiyalıq jazıw. Jazıwdıń bul túriniń payda bolıwı piktografiyalıq jazıwdan keyingi dáwirge tuwra keledi. Piktografiyalıq jazıwda tańbalar (súwretler) ózleri bildiretuǵın túsiniklerdi tikkeley ańlatıp, kórsetip turatuǵın bolsa, ideografiyalıq jazıwda tańbalar endi túsiniklerdiń simvolı, shártli belgisi retinde jumsaladı.
3) Sillabografiyalıq jazıw. Jazıwdıń taǵı bir túri sillabografiyalıq jazıw bolıp, bunday jazıwda hárbir buwın ayrıqsha tańba menen belgilenedi.
4) Fonografiyalıq jazıw. Jazıwdıń eń jetilisken túri fonografiyalıq (seslik) jazıw. Bul awızeki janlı sóylew tiline eń jaqın bolıp tabıladı. Bul jazıw arqalı sózlerdiń fonetikalıq (seslik) quramı, grammatikalıq qurılısı anıq ańlatıladı.
Biziń házirgi paydalanıp júrgen hám keń jámiyetshilikke tanıqlı bolǵan jazıwımız seslik (fonografiyalıq) jazıw esaplanadı.
Jazıw quralları ilimde grafemalar dep ataladı. Grafemalarǵa háripler, sanlar, irkilis belgileri sonday-aq jazıwda jumsalatuǵın basqa da tańbalar jazıwdıń quralları (inventarlar) bolıp sanaladı.
Ekinshi bapta álipbe haqqında, eski álipbeler tariyxı, qaraqalpaq jazıwı hám onıń tariyxı, ózbek jazıwı hám onıń tariyxı haqqında bir qatar maǵlıwmatlardı aldıq. Biz bul bapta dáslep álipbe haqqında maǵlıwmat berip óttik.
Jazıwda jumsalatuǵın barlıq háriplerdiń qabıl etilgen belgili bir tártip penen izbe-iz jaylastırılıwı álipbe dep ataladı. Álipbe sózi arab háripleriniń atınan kelip shıqqan arabsha a - álif, b - be dep ataladı. Alfavit sózi grek háripleriniń atınan kelip shıqqan grekshe a - alfa, v - vita dep atalǵan. Orıssha azbuka sózi de usınday jol menen qáliplesken: eski slavyansha a - az, b - buki dep atalıp, azbuka sózi kelip shıqqan.
Soń ayırım eski álipbeler tariyxı haqqında úyrenip shıqtıq. Atap aytqanda, finikiya, grek, latın, arab, orıs álipbeleri tariyxı haqqında bir qansha maǵlıwmatlarǵa iye boldıq.
Qaraqalpaq xalqı 1924-1928-jılları arab jazıwınan, 1928-1940-jılları latın jazıwınan, 1941-1994-jıllarda kirill jazıwına tiykarlanǵan álipbeden paydalanǵan. 1994-jıldan házirgi kúnge shekem latın jazıwına tiykarlanǵan álipbeden paydalanbaqta. Házirgi kúnde qollanıwda bolǵan qaraqalpaq álipbesinde 9 dawıslı, 25 dawıssız jámi 34 háripten ibarat.
Ulıwma alǵanda jazıwdıń tariyxı, payda bolıw, qáliplesiw, rawajlanıw basqıshları, jazıwdıń awızeki sóylew tiline qatnası, jazıwdıń ne maqsette payda bolǵanı hám onıń xızmeti waqıt hám keńislikke baylanıslı bolıwı tuwralı, jazıw quralları, álipbe haqqında kóplegen maǵlıwmatlardı úyrendik. Sonıń menen birge qaraqalpaq álipbesi hám ózbek álipbesiniń uqsaslıq hám ózgeshelik táreplerin salıstırıp izertledik.