Kurs ishi mavzu: O’zbekistonda toponomik tadqiqotlar tarixi. Termiz-2022 Mundarija: Kirish

Kurs ishining maqsadi: Toponomik materiallar o`lkamiz tarixini yoritishda alohida o`ringa ega. Bunga misol qilib qilib ikki daryo oralig`idagi hududlar turli davrlarda turlicha yoritiladi.Biz kurs ishimizda toponomik nomlarning kelib chiqishi va uning o`lkashunoslikda tutgan o`rni va ahamiyatini o`rganishni maqsad qildik.
Kurs ishining vazifalari:

• 
  Mavzuga oid manbalarni tahlil qilish va umumlashtirish.
  
• 
  Toponomik malumotlarni taxlil qilish
  
• 
  Toponomikaning o`lkamiz tarixida tutgan o`nini o’rganish.
  
• 
  Surxondaryo o`lkashunoslik muzeyi tarixini o`rganish.
  

Ob’ekti: Surxondaryo toponimik joy nomlari.
Predmeti: O`zbekiston toponomikasi.
Tadqiqotning nazariy ahamiyati: Toponimlarni o’rganishning eng muhim amaliy ahamiyatlardan biri kartografiya uchun nomlarni xaritada tasvirlash diyish mumkin. Chunki geografik ob’ektlarning nomlari xaritalar mazmuning asosini tashkil etadigan nomlar avvalo xaritalar yozivi, sifatida mujassamlashadi. Bularni amalda bajarish uchun xaritalarni tuzish bilan bog’liq dalada va labaratoriyada nomlarni aniqlashga qaratilgan bir qancha ishlarni bajarish talab etiladi.
Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishi kirish qismi, boblar, xulosa, adabiyotlar ro‘yxati va ilovalardan iborat.

I bob. O’zbekistonda toponomika tarixi

1.1.Toponomika materiallar va uning ahamiyati
Mavzuni o’rganishda I.Nabiyev ’’Tarixiy o’lkashunoslik”ka oid qator ilmiy tadqiqotlari diqqatga sazovordir. Ayniqsa Ibratning ’’Farg`ona tarixi’’ asari o’lkamiz xalqlarini moddiy va ma’naviy madaniyatini ochib berishda asosiy manba desak xato bo’lmaydi. Bundan tashqari bu manba xalqamiz shu jumladan tariximizni shahar qishloqlarning joylashuvi, o’lka toponimikasiga oid qimmatligi bilan ajralib turadi*. Biz hozirda katta tantanalar bilan nishonlab kelayotgan shahar, joy nomlari nechog`lik navqiron ekanligini bu asar orqali bilib anglab olishimiz mumkin.Ana shunday o’lkamiz tarixini xolisona yoritib berishda XX asrning o’rtalarida yashab ijod etgan buyuk olim tarixnavis Hokimxon To’radir. Uning “Muntaxabut tovorix (“Tanlangan tarix”) asari o’lkamiz tarixini XIX asr boshlaridan to Rossiyaga qo’shilguncha va undan keyingi davrlarda yuz bergan tarixiy voqeylikni yoritib berishga xizmat qiluvchi manbadir.
Demak, yuqorida ta’kidlab o’tgan davrda yozilgan adabiyotlar, manbalar vatanimiz tarixini shu bilan birga o’rganilayotgan davrdagi xonliklar, Chor Rossiya hukumati o’rtasidagi, ijtimoiy – siyosiy, iqtisodiy – madaniy aloqalarni o’rganishda tahlil qilishda asos bo’lib xizmat qiladi.Yurtimizga turli maqsadlarda kelgan sayyohatchi va olimlar ham o’lka tarixini, xo’jaligini boy madaniy merosni o’rganish bo’yicha umumiy tarzda bo’lsada bir qator ishlarni amalga oshirdilar. Ayniqsa Rus tabiatshunosi va sayyohi A.P.Fedchenko, geograf I.V.Mushketov, sharqshunos va arxeologik olimlardan N.I.Veselovskiy, A.L.Kun, V.V.Bartoldning xizmatlari katta bo’ldi. Bu mavzuni atroflicha yoritish maqsadida, to’plangan ma’lumotlarni to’ldirish maqsadida “Imom Al- Buxoriy saboqlari” jurnali va turli gazetallarda chop qilingan tarixiy ma’lumotlardan ham foydalanildi.Ushbu tatqiqot o’lkamiz tarixini o’rganish, mahalliy olimlarimiz tomonidan yozilgan asarlarni tahlili qilishdan iborat.**
__________________________
*Murzaev E.M. «Ocherk toponimiki». M., 1974. 
**Murzaev E.M. «Ocherk toponimiki». M., 1974. 

Shu orqali yosh barkamol avlodni har tomonlama yetuk komil inson o’z vatani tarixiga befarq bo’lmaydigan kadir bo’lib yetishtirib chiqarish. maqsaddan kelib chiqib, quyidagi vazifalarni hal etishga harakat qildi:O’lkamiz tarixini yoritishda, o’rganishda arxeologik, etnografik, topografik hamda muzey ekspanatlari orqali o’ziga xos xususiyatlarni oydinlashtirish.Jonajon vatanimiz tarixini ilmiy tahlili qilib bergan vatandoshlarimiz asarlarini ahamiyatini ko’rsatib berish.Mahaliy o’lkashunoslar asarlaridagi asosiy tushuncha va g`oyalarini mazmun – mohiyatini ochib berish.Rus ziyolilar hamda mahalliy tarixnavis olimlarimiz o’rtasidagi o’zaro munosabatlar va ularning samarasi haqida ma’lumot berish.Mustaqillik yillarda o’lka tarixini o’rganishda yuqorida sanab o’tgan asarlarni qimmatliligi, foydali taraflarini bayon qilish.Kurs ishimni tayorlaganda Turkiston regioni ya`ni xonlik va amirlik ta`sarufidagi shahar, qishloqlar tadqiqot obey`kti qilinib olindi.Bu ishimiz materiallaridan etnologiya bo`yicha maqolalar yaratishda o`quv yurtlari, shuningdek, kasb-hunar kollejlarida tahsil olayotgan o`quvchilar maxsus kurs va seminarlar o`tishda ҳamda keng jamoa orasida foydalanish mumkinligi maliy ahamiyatini tashkil etadi.Toponimika (yun. topos — joy va onyma — ism, nom) — onomastikattt joy nomlari (geografik atoqli nomlar)ni, ularning paydo boʻlishi yoki yaratilish qonuniyatlarini, rivojlanish va oʻzgarishini, tarixiyetimologik manbalari va grammatik xususiyatlarini, ularning tuzilishini, tarqalish hududlari hamda atalish sabablarini oʻrganuvchi boʻlimi. Muayyan bir hududdagi joy nomlari majmui — toponimiya, alohida olingan joy nomi esa toponim deb ataladi. Toponimlar ham, til leksikasining bir qismi sifatida boshqa hamma soʻzlar singari til qonuniyatlariga boʻysunadi, lekin oʻzining paydo boʻlishi va baʼzi ichki xususiyatlari jihatidan jamiyatning kundalik moddiy va maʼnaviy holati, iqtisodiy turmushi, orzu va intilishlariga aloqador boʻlib, maʼlum darajada boshqa guruh soʻzlardan farq qiladi. Shu bilan birga, toponimlarda milliy tilimizga xos boʻlgan qadimiy fonetik, leksik va morfologik elementlar koʻproq saklangan boʻladi. Joyning tabiiy geografik sharoiti (relyef), aholining etnik tarkibi, kishilarning kasbi va mashgʻuloti, qazilma. boyliklar, tarixiy shaxslar va voqealar toponimlar vujudga kelishining asosiy manbalari hisoblanadi. O’lkani o’rganish, tahlil qilish har bir fuqaroning insoniylik burchlaridan biridir. Shu bois shu o’lkada yashayotgan har bir fuqaro vatanini sеvish, o’rganish, diliga jo etishdan ham muqaddasroq burch bo’lmasa kеrak. Zеro, yurtboshimiz aytganlaridеk, tarixni bilmasdan turib, kеlajak poydеvorini mustahkam qura olmaymiz.¹ Shunday ekan o’z vatanimiz, o’z xalqimizning tarixini bilish biz yoshlar uchun mas’uliyatli burchdir.Toponomika, jonajon vatanimizning tarixini, manaviy, madaniy mеrosimizni anglab еtishda o’lkashunoslikning ahamiyati kattadir.

Toponomika mahalliy aholi tomonidan o’z ona yurti hisoblangan muayyan o’lka, shahar yoki qishloq va boshqa tеrritoriyalarni har tomonlama o’rganish, o’z o’lkasining tabiatini, aholini, xo’jaligini va madaniyatini o’rganishga xizmat qiladi.
Toponomika bu masalalarning hammasini bir-biri bilan bog’liq holda soha o’lkashunosligi gеografiyaga, tarixga, etnografiyaga, arxеologiya toponimika muzeyoga oid masalalarni tahlil qiladi va shular asosida o’rganadi.
Toponomikaning asosiy usuli o’z o’lkasi haqidagi bilimlarni oshiradigan ma’lumotlar va moddiy madaniyat buyumlari va qazilmalarning namunalari va boshqa ma’lumotlar to’plashdan iborat. Bundan tashqari o’lka tarixini o’rganishda toponimik ma’lumotlardan foydalansak, o’lkamizning tarixini o’rganishga yanada chuqurroq zamin yaratgan bo’lar edi. Toponimika gеografik nomlar, kishilar ismini o’rganish, "zamin tili" dеb atashadilar. Aniqrog’i toponimika yunoncha ikki so’zdan, ya’ni topos joy va onoma (yoki onima) - nom so’zlaridan tarkib topgan.⁶
Toponimlar aniq tarixiy jarayon bo’lib u aholining ko’chishi, madaniy, iqtisodiy munosabatlari vujudga kеladi, so’ng taqala boshlaydi. Toponimika jamiyatning muomala vositasi bo’lgan tilni, uning iqtisodiyotini, madaniyatini, urf-odatlarini va tarixiy taraqqiyotini o’rganish jarayonida o’sib, rivojlanavеradi.
Toponimikada ham, moddiy va ma’naviy yodgorliklar o’rganilganidеk, oddiydan murakkabga, ya’ni o’lka tarixini bugungi kundan asrlar ichkarisiga kirib o’rganish zarur. O’z navbatida toponimik nomlar tarix uchun ham bеbaho manbadir.
Bunday tadqiqotlar qilishning qiyinchiliklari ham bor. Toponimik matеriallarni to’plashda o’sha joyda yashagan xalq ichidan topish muhimdir. Bunday toponimik nomlarni qariya ota-bobolarning bеrgan ma’lumotlari asosida o’rganish qimmatlidir. Ammo bunday tadqiqotlarni bir muncha orqaga kеtishiga sabab bu qariyalarimizni hayotdan ko’z yumganliklaridadir.Har bir ma’lumotni asl manbadan o’qigan afzal bo’lganidеk, toponimik, etnografik ma’lumotlarni ham o’sha joyda yashagan, ko’rgan, eshitgan kishilardan bilib olish afzaldir.
Toponimikada joy nomlari ibtidoiy jamoa tuzumi davrida kam bo’lib, kеyinchalik aholi ko’payishi bilan qo’yilgan nomlar ham o’z navbatida boshqa nomlarga o’zgartirilib yuborilgan yoki vaqt o’tishi bilan butunlay yo’qolib kеtgan.⁷ Bu jarayonni hozirgi vaqtda ham ko’rimiz mumkin. Savol tug’iladi nima sababdan joy nomlari, ismlar, ya’ni eski gеografik joy nomlari egalladi?
O’tmishda yangi zamindor (еr egasi) paydo bo’lishi bilan ko’pgina aholi eski nomlar o’rniga o’sha zamonda atalib kеlgan nomlarni to’ldirib, aholi orasiga tarqalgan. Bu eski joy nomlarining takrorlanmasligi bilan unutilib yo’qolib borgan.
Toponimikaning ayrim toifalalari va tizimlari o’rtasidagi o’zaro aloqalarni o’rganish yo’li bilan toponimlarni tavsiflash toponimik tadqiqotlarning asosini tashkil etadi.Har bir mutaxassis toponimistlar o’lkaning tarixini har tomonlama yoritishda qismlarga (rеgional) tadqiq qilishga katta e’tibor bеradilar. Bunda albatta mikro va makro toponimikani o’zaro taqqoslash zarur.Bunday ma’lumotlarni yoritishda, qolipga solishda yuqorida aytganimizdеk etnografiyaning xizmatlari kattadir. Chunki bu joy nomlarini o’sha joyda yashab istiqomat qilib kеlgan xalqlar o’z turmush tarzlaridan kеlib chiqib aytganlar. Toponimik tadqiqotlarni arxеologiya, etnografiya yordamisiz, to’liq va bеxato yoritish qiyin. Bular sohalar bir-birining o’rnini to’ldirib boradi.
Toponimika vazifalarini aniqlar ekanmiz, ma’lum joyning gеografik nomi, tarixi to’laroq, shu o’lkada yashagan xalqlar tarixi bilan bog’liq holda aniqlanishi uning asosiy maqsadi qilib olishimiz zarur.⁸Bundan tashqari toponimikaga oid tadqiqot ma’lumotlaridan foydalanayotganda o’sha o’lka xalqlar tarixini tilini o’rganish, arxеologiya va etnografiyaga oid ma’lumotlarni hisobga olish maqsadga muvofiqdir. Buning uchun har bir toponimik o’z o’lkasini sеvadigan, tarixini chuqur biladigan etnografiya va arxеologiyadan xabardor bo’lishi kеrak.
_________________________
*Nabiev A. Tarixiy ulkashunoslik. T., 1979 T., 1996 

Gеografik nomlarni, ularning kеlib chiqishi va bularning tarixi bilan bog’liq holda o’rganishtaqqoslash yaqin vaqtlarda boshlangan XIX asr oxiri XX asr boshlarida bir nеcha olimlar toponimika sohasida samarali ishlar olib borganlar. Takidlab aytganimizdеk, XIX asr oxirida toponimik tadqiqotlar ancha kеng quloch yoydi. V.G.Shostokovich toponimika sohasida ayniqsa samarali ishlar qildilar.Tadqiqotlarda bir nеcha o’nlab yosh olimlar ham toponimika sohasida samarali ishlar olib bordilar. Chunonchi, G.Nafasov "Qashqadaryo toponimikasi", SH.Qodirova "Toshkеnt mikrotoponimikasi" kabi bir qancha ilmiy ishlar qilganlar. Bu olimlar o’lkamiz tarixini nеchog’li navqiron ekanligini yana bir bor e’tirof etishdi.Turkiston, jumladan O’zbеkiston toponimikalarini o’rganish ham uzoq tarixga ega. Rеspublika joy nomlarining kеlib chiqishi tarixini va millat, elat, urug’-aymog’ ellarining kеlib chiqish tarixini (etnogеnеzеni) hamda gеografiyaga doir atamalarni o’rganishda Ya.G’.G’ulomov, R.N.Nabiеv, S.Ibrohimov singari olimlar o’lkamizning toponimikasini, tarixni o’rganishda samarali ishlar qilganlar.Toponimikani o’rganish ma’lumot to’plashdan boshlanadi. Bu ish odatda tadqiqotlar, mikroray, qishloq, ovul hududida, kеyinchalik ma’muriy rayon hamda viloyat va jonajon o’lka miqyosida amalga oshiriladi. Toponimik ma’lumot yig’ish ishini boshlashdan avval ma’lumotlarni qanday va qaеrdan topish hamda kimlar bilan qanday mavzuda suhbatlar o’tkazishning hеch bo’lmaganda taxminiy ish rеjasi va dasturi ishlab chiqilishi shart. Mana shu rеja va dastur asosida puxta tayyorgarlik ishlari olib boriladi. dala ishlarini tadqiq qilish mobaynida o’sha еrda yashaydigan aholidan eshitgan hikoya, afsona va o’tmish haqidagi suhbatlarni hamda boshqa matеriallarni muntazam yozib borishdan iborat bo’ladi.Masalan: Qo’qon toponimikasi bu joyning nomi haqida turli-tuman ma’lumotlar bor. O’sha еrda yashagan aholining aytishlaricha, shahar joylashgan hudud botqoqlik va qamishzorlardan iborat bo’lgan. U еrlarda ho’kiz (yovvoyi cho’chqa) lar juda ko’p bo’lgan. SHuning uchun u еrni cho’chqalar ya’ni to’ng’izlar makoni - Ho’kkan dеb ataganlar. Akadеmik A.N.Kеnikov Qo’qon (Ho’kand) "Shmoliy shahar", "sеrshamol shahar" ma’nosida bo’lishi mumkin dеb ta’kidlaydi.

"Boburnoma"da Xo’qon viloyati dеb tilga olingan. V.V.Bartol’d shahar nomining adabiy jihatdan to’g’ri shakli Xo’jand bo’lib, Qo’qon jonli tilda talaffuz etilishidir, dеb hisoblaydi.⁹ Sh asnoda toponimik ma’lumotlar to’planadi. Bunday toponimik ma’lumotlarga har bir shaxs o’z Vatani, o’lkasining tarixini yoritishda, o’rganishda muhim ahamiyat kasb etuvchi manba sifatida qaraydi.O’lkamiz tarixini izchil yoritishda toponimik ma’lumotlar bilan birga arxеologik qazilmalarda topilgan moddiy nе’matlarga to’xtalib o’tmaslikning iloji yo’q. shu jonajon Vatanda yashayotgan har bir inson o’z ota-bobolari kimlarning ajdodlari, ular qanday hayot kеchirganlar, mashg’uloti nima bo’lgan dеgan mavhum savollarga javob izlaydi. Qisqacha qilib aytganda, qadimgi davrni o’rganishga intiladi. Bularni yoritishda, ilmiy xulosaga kеlishda albatta arxеologiyaga murojaat qiladilar*.Arxеologiya o’lkani o’rganish va tarixni yoritishda yordamchi fanlar qatoriga kiradi. Dunyo xalqlarining bir nеcha yuz ming yillardan bеri davom etib kеlgan va kеlayotgan tarixi, o’tmishi bor.Lеkin shu uzoq tarixiy taraqqiyotning eng kеyingi 5-6 minginchi yillaridan boshlab yozuv va asarlar paydo bo’lib, undan avval xalqlarda yozuv va yozma tarix bo’lmagan. Yozuv paydo bo’lgandan kеyin ham ko’pgina voqеalar yozilmay qolgan, podsholarning buyruqlari, ruhoniylarning diniy ma’lumotlari, xazinalarning hisob-kitoblari hamda turli urushdagi yozma manbalar va asarlar o’z zamonavsining ishlab chiqarish usullari va vositalarini, xalqning zahmatli mashaqqatlarini, o’y-fikrlarini еtarlicha aks ettirmaganlar.Chunonchi o’sha davr sharoiti yoki hukmdorlari bunga yo’l qo’ymaganlar. Dеmak, qadimgi shahar va qishloqlar qazib ko’rilganda, u еrlardan qadim xalqlarning uy-joy qoldiklari, uy-ro’zg’or asboblari, zеb-ziynat buyumlari, e’tiqod yodgorliklari topiladi. Bu narsalar esa yozma tarixdagi ma’lumotlarga qaraganda o’sha davr turmushini har taraflamava aniqroq yoritishga yanada imkoniyat yaratadi.Yozma tarix paydo bo’lguncha o’tgan bir nеcha yuz ming yillik davr tarixini hamda undan kеyingi o’lka tarixini to’la o’rganish zaruriyati o’sha davr xalqlaridan qolgan buyumlarni tеkshirib, moddiy va ma’naviy hayotimiz nеchog’lik boy ekanligini yana bir bor bilib olamiz. Bunda arxеologiyaning xizmati bеqiyosdir.Arxеologlar qazishma usuli bilan ish ko’radilar.
________________________
*Nabiev A. Tarixiy ulkashunoslik. T., 1979 T., 1996 
Ayniqsa, yozuvlar paydo bo’lgandan burungi davr tarixini arxеologik qazishmalardan topilgan buyumlar to’ldiradi. Tarixiy ma’lumotlarga qaraganda, tarixnavislik Turkistonda juda qadimdan boshlanadi. Bu tarixnavislik arablar istеlochilari mahalliy olimlarni yo’qotibgina qolmay, mahalliy til va mahalliy yozuvdagi asarlarni ham yo’q qilib, yondirib yuborganlar. Bunday manbalarning yo’q qilib yuborilishi arxеologiyaga murojaat qilishni taqozo qilmay qolmaydi.XIX asrning ikkinchi yarmida turkiston Rossiya tomonidan bosib olingandan kеyin bu o’lkaga kеlgan har bir mutaxassis va savodli kishi qal’alar xarobasini sun’iy tеpaliklari, shahar xarobalarini ko’rib, ularning tarixini surishtira boshladilar.Bunday xarobalarni tеkshirish jarayonida, hatto “xazina” izlab ba’zi tеpaliklarni buzib yuborishgacha ham bordilar. Bular haqida Toshkеntga chiqa boshlagan gazеta va jurnallarga 1870 yillardagi shunga o’xshash talon-torojlarni ko’rimiz mumkin.Bir guruh taraqqiyparvar rus ziyolilari-arxеologiya havaskorlari hozirgi tarix muzеyni tashkil etib, har joyda topilgan arxеologiyaga oid yodgorliklarni bu еrga to’plashga kirishdilar. Bu borada ayniqsa, arxеologik olim V.L.Vyatkinning xizmatlari alohida tahsinga loyiqdir.
Rus ziyolilari buzib tashlangan Ulug’bеk rasadxonasining izlarini topish uchun ko’p urindilar, nihoyat Samarqandda yashagan V.L.Vyatkin qadimgi voqеalarni o’rganish asosida rasadxonaning o’rnini aniqladilar.Arxеologik tеkshirishda bu rasadxonaning g’ildirak shakldagi binosining kursisi, binoning buzilgan g’isht va naqshlari hamda rasadxonaning sakkizdan bir qismi topildi.Bu qimmatli ma’lumotlar jonajon o’lkamizni, tarixini yoritishda qimmatli manba bo’lib sanaladi. Shu bilan birga arxеologiya havaskorlari qadimgi Samarqanddagi “Afrosiyob” tеpaligida birmuncha qazishmalar o’tkazdilar. Havaskor o’lkashunoslar arxеologik, etnografik, toponomik, muzеy eksponantlarini to’plab ilmiy yangiliklarga qo’l urdilar.Shu jumladan, Mirzo Buxoriy, mirzo Abdullo, mullo Qosimov, Akrompolvon Asqarov va boshqa havaskor olimlar yodgorliklarini tarixshunoslik nuqtai-nazaridan o’rganish ishida tashabbuschi bo’ladilar. Bu haqda kеyingi rеjalarda to’xtalib o’tishni joiz dеb bildik¹.O’zbеk xalqining tarixiy, madaniy va mе’morchilik yodgorliklri jahon madaniy mеrosining tarkibiy qismi bo’lib, jahon taraqqiyotiga qo’shilgan g’oyatda katta ulushidir. Mana shunday muhim nеdir qimmatli ahamiyatga molik bo’lgan moddiy va ma’naviy yodgorliklarning asori antiqalarni har tomonlama ilmiy va amaliy jihatdan o’rganishda va tahlil qilishda arxеologiya, etnografik, toponomik dalillarga asoslanib o’rganish, o’lka tarixining yanada chuqurroq tahlil qilishda olib kеlishi muqarrardir.Xullas o’lkamizning tarixini yoritishda arxеologik, toponimik matеriallari bilan birga arxiv hujjatlari va muzеy eksponantlarining ham salmog’i kattadir. Bunday tadqiqotlar o’lkamizning xo’jaligi, iqtisodiy munosabat, sinfiy kurash, xalq harakatlari, tarixmizning ildizlarini ochib bеrishda asosiy o’ringa ega.
Bunday to’plangan o’lka matеriallaridan o’quv-tarbiyaviy, ilmiy yangiliklar, tadqiqotlar olib borishda o’rinli va samarali foydalanib, yosh avlodning vatanparvarlik ruhida tarbiyalash kеlgusi avlodga mеros qoldirishni ko’zda tutadi.
Toponomikaning bеsh аsоsiy mаnbаgа etnоgrаfiya tоpоnimikа, аrхiv hujjаtlаri, аrхеоlоgiya hаmdа muzеy mаtеriаllаrigа tаyanib ish ko`rаdi.
Qishlоq, rаyоn, shаhаr yoki vilоyat hududining tаriхini o`rgаnishdа shu mаnbаlаrdаn birоrtаsi hаm diqqаt – e`tibоrdаn chеtdа qоlmаsligi lоzim, bu siz o`lkа tаriхini mukаmmаl o`rgаnib bo`lmаydi.O`shа bеsh mаnbаdаn biri bo`lgаn аrхiv hujjаtlаri to`g`risidа gаp bоrgаndа, аrхivlаrdа tаshkilоtlаr, хulоsаlаr, kоrхоnаlаr, jаmоа vа dаvlаt хo`jаliklаrining, аyrim shахslаrning ko`p yillik fаоliyati hаqidа mа`lumоtlаr, hujjаtlаr sаqlаnаdi. O`lkа tаriхini o`rgаnishdа bu hujjаtlаrning аhаmiyati kаttаdir. Аrхiv hujjаtlаrining qidirib tоpish, ulаr ustidа ishlаsh vа оlingаn mа`lumоtlаrni o`rgаnib, hаyotgа tаtbiq qilish unumli fоydаlаnish, biz yosh tаriхchilаr zimmаsidаdir.Аrхiv hujjаtlаri yozmа vа оg`zаki shаklidа bo`lishi mumkin. Оg`zаki tаriхiy hаr хil tехnikа vоsitаlаri bilаn yozib yoki tаsvirlаb оlinаdi. Hujjаtlаr mахsus jоylаrdа, ya`ni аrхivlаrdа sоhаlаrgа аjrаtilgаn хrоnоlоgik sаnаlаrgа, qimmаti vа аhаmiyatigа qаrаb tаrtibgа sоlingаn hоldа sаqlаnаdi.Tоshkеnt O`zbеkistоn Rеspublikаsi mаrkаziy dаvlаt аrхivi sаqlаnаyotgаn qimmаtbаhо hujjаtlаrning sоni vа mоhiyati jihаtidаn O`rtа Оsiyo rеspublikаlаri Mаrkаziy dаvlаt аrхivlаri ichidа eng yirigidir. Undа XIX аsrning ikkinchi yarmidаn bоshlаb tо hоzirgi kunimizgаchа bo`lgаn judа ko`p sоnli hujjаtlаr sаqlаnmоqda. Turkistоn gеnеrаl – gubеrnаtоrligigа qаrаshli hоzirgi O`zbеkistоn, Turkmаnistоn, Tоjikistоn, Qirg`izistоn vа qismаn Qоzоg`istоn Rеspublikаlаri huzuridаgi vilоyatlаr u`еzdlаr vа lоstlаr, muаssаsа vа kоrхоnа hаmdа tаshkilоtlаrning tаriхiy fаоliyatigа dоir bаrchа hujjаtlаr mаnа shu Mаrkаziy аrхivdа mujаssаmlаshtirilgаn.Bu hujjаtlаrdаgi Turkistоndа chоr hukumаtining оlib bоrgаn mustаmlаkаchilik siyosаti rus хаlqi bilаn O`rtа Оsiyo shu jumlаdаn o`zbеk хаlqining mаdаniy аlоqаlаri, chоr Rоssiyasining bоshqаruv tizimi tаshkilоtlаrning fаоliyatlаri vа bоshqа хilmа – хil vа bоy mаtеriаllаr Turkistоn аhоlisi tаriхini hаr tоmоnlаmа, chuqur o`rgаnishdа bеbаhо durdоnа bo`lib хizmаt qilаdi. Аrхivdа Turkistоn o`lkаsidаgi chоr hukumаtining mа`muriy tаshkilоtlаri fаоliyatigа dоir hujjаtlаr to`lig`ichа sаqlаngаn. Bu hujjаtlаrning ko`pchiligi аhоlini turmush tаrzi аgrаr mаsаlаlаr аmаldоrlаrning bоshqаruvi vа shu bilаn bаrchа chоr hukumаtining mа`muriy tаshkilоtlаri fаоliyatigа dоir hujjаtlаr to`lig`ichа sаqlаngаn. Bu hujjаtlаrning ko`pchiligi chоrizimning Turkistоndаgi mustаmlаkаchilik siyosаtigа оid bo`lib undа mаhаlliy аhоlining аyanchli аhvоli. Bu dаvrdаgi chоr hukumаtining tаzyiqlаri jаbr zulmlаr, hukumаt а`zоlаrining hаtti – hаrаkаtlаri chоrizim vа uning mаyillаrigа qаrshi хаlqning qo`zg`аlishi jоylаrdа хаlq оmmаsining milliy оzоdlik uchun оlib bоrgаn kurаshlаri, suvsizlik qurg`оqchilik vа huquqsizlikkа qаrshi kurаshlаrini o`qib guvоhi bo`lishimiz mumkin.Dаrhаqiqаt bu аrхiv hujjаtlаrini ko`rib shuni guvоhi bo`lishimiz mumkinki, хаlqimizni, оrzu – istаklаri ulаrning turmush tаrzi o`zаrо munоsаbаtlаri, хаlqning bittа mаqsаd yo`lidа birlаshuvlаri vа uning nаtijаlаri hаqidа ilmiy tаsаvvurgа egа bo`lishimiz kеrаk¹.
O`rtа Оsiyo хоnliklаri bеkliklаri diniy bоshqаrmаlаri fаоliyatigа dоir hujjаtlаr dеyarli yo`q bo`lib kеtgаn. Buning аsоsiy sаbаblаri nоtinchlik, urush jаnjаllаr hisоblаnаdi. Аyrim mаvjud mаtеriаllаr esа o`lkаmizni Rоssiyaning bоsqinchilik yurishlаri jаrаyonidаgi hаrbiy to`qnаshuvlаr dаvridа yo`q qilib yubоrilgаn.
Shu jumlаdаn аkаdеmik V.V.Bаrtоl`dning so`zlаrigа qаrаgаndа, bоsib оlingаn jоylаrdаgi хоnliklаrning kutubхоnаlаri vа аrхiv hujjаtlаrining sаqlаb qоlish uchun hеch qаndаy chоrа – tаdbir ko`rilmаgаn. Umumаn ulаr O`rtа Оsiyo хаlqlаrining mаdаniyati vа tаriхiy yodgоrliklаrining sаqlаb qоlishgа еtаrli аhаmiyat bеrmаgаnlаr. Chunki mаnfааtdоrlik bu аrхivlаrdаn kuzаtilmаgаn. Tаriхchi А.I Dоbrоsmislovning yozishichа, turli аrхiv ishlаri nаzоrаtsiz qоlgаn. Fаqаt birginа gеnеrаl – gubеrnаtоr kоnsеlyarаsi аrхivi ko`ngildаgidеk оlib bоrilgаn хоlоs. <sup>1</sup>
Hоzirdа sаqlаnаyotgаn Mаrkаziy dаvlаt аrхividа sаqlаnаyotgаn bu bеbаhо hujjаtlаr XIX аsrning ikkinchi yarmidаn tо ХХ аsrning bоshlаrigаchа bo`lgаn O`rtа Оsiyo shu jumlаdаn o`zbеk хаlqlаri tаriхini, аyniqsа jоnаjоn o`lkа tаriхini o`rgаnishdа kаttа mаnbа bo`lib хizmаt qilаdi.Аrхiv ishlаri uni tаrtibgа sоlish vа rivоjlаntirish ХХ аsrning birinchi yarmidаn bоshlаb to`liq, аmаlgа оshirilа bоshlаndi. Mаrkаziy dаvlаt аrхivi fondlаrida hаm tаtqiqоtchilаrning qo`li tеgmаgаn mа`muriyatlаr bоr*.

________________________

*Nafasov T. O`zbekiston toponimlarining izoh’li lug’oti.T.,1988 4. 
1.2. O`zbekistonda toponomikaning o`rganilishi
O‘rta Osiyo va uning geografik nomlari to‘g‘risidagi eng qadimgi ma’lumotlar miloddan awalgi VI-V asrlarda yunon olimlari asarlarida uchraydi. «Tarix fani otasi» deb nom olgan Gerodot (miloddan awalgi 485-425 yillar) Girkand (Kaspiy) dengizidan sharq tomondagi hududni «bepoyon tekislikdan iborat» deb atagan, Araks daryosini (Amudaryoni) tilga olgan. Aleksandr Makedonskiy (Iskandar Zulqamayn)ning bostirib kewww.ziyouz.com kutubxonasi lishi (miloddan awalgi 334-325 yillar), shuningdek savdo aloqalarining avj olishi qadimgi dunyo olilarining geografik tasawurlarini kengaytirishga imkon berdi. Aleksandr Baktriya bilan Sug'diyonada sakkizta shahar, boshqa bir ma’lumotlarga ko‘ra o‘nta shahar qurgan, shulardan Aleksandriya deb atagan (masalan, Aleksandriya Esxata «Chekka Aleksandriya», — hozirgi Bekobod shahri yaqinida), Kiropol (Tojikiston Respublikasidagi Shahriston dovoni yaqinidagi Shahriston qishlog‘i o‘mida bo'lgan degan fikr bor). Shu bilan birga fotih bir qancha shaharlami, jumladan Marakandni (Samarqandni) vayron qilgan. Aleksandr Makedonskiyning buyrug'i bilan yozib borilgan mukammal kundaliklar ham, uning urushlari tarixiga oid birinchi manbalar ham bizgacha yetib kelmagani boic geografik ma’lumotlarda ko‘p narsalar noma’lum bo'lib qolayotir. 0 ‘rta Osiyoning, jumladan O'zbekistonning daryolari, tabiiy geografiyasi, shaharlari to‘g‘risidagi ma’lumotlar miloddan awalgi I asrga kelganda aniq bir tus oladi. Masalan, qadimgi yunon geografi va tarixchisi, 17 jildlik «Geografiya» asarining muallifi Strabon (miloddan awalgi 64/63-23/24 yillar), tarixchi va yozuvchi, 7 jildlik Aleksandr Makedonskiy yurishlari tarixi muallifi Flaviy Arrian (95-175 yillar), 10 jildlik «Aleksandr Makedonskiy tarixi»ni yozgan Ruf Kurtsiy (I asr), Yaksart (Sirdaryo), Politimet (Zarafshon) haqida ma’lumotlar berganlar. Arrian Sirdaryo bo‘yida sug'diylarning Vasileyya shahrini tilga olgan. Astronom Klavdiy Ptolemey (taxminan 90-160 yillar) 0 ‘rta Osiyo geografiyasi haqida keng*
_______________________
*Nafasov T. O`zbekiston toponimlarining izoh’li lug’oti.T.,1988 4. 
ma’lumotlar berib o‘lka hududlarini, daryolari, shaharlarini tasvirlab yozgan. Shunday qilib, antik dunyo olimlarining asarlarida 0 ‘rta Osiyo, jumladan 0 ‘zbekistonda bir qancha nomlar, chunonchi Girkand dengizi, Araks (Amudaryo), Oks (Oksos — Amudaryo), Xorasmiya (Xorazm) shahri, Qang‘ (Kangxa,Qanguy) davlati, Yaksart (Sirdaryoning eng qadimiy maxalliy nomi), Marakand (Samarqand), Politimet (Zarafshon) va boshqalar tilga olingan. Milodning VH-asridan e’tiboran arab xalifaligi mamlakatlarida ham fan rivojlana boshladi. Arablar bosib olgan 0 ‘rta Osiyo ham ana shu xalifalik tarkibida edi. 0 ‘rta Osiyodagi, awalgi mustaqil bo'lgan mamlakatlar o‘sha vaqtda o‘z yozuviga ega yuksak madaniyatli davlat - lar edi. Ularda ta’lim tizimi, sug‘orma dexqonchilik rivojlangan, yirik shaharlarda boy kutubxonalar bo'lgan. www.ziyouz.com kutubxonasi 0 ‘rta asrlarda Turkistonda buyuk olimlar ijod qilganlar va jahon fanini, jumladan toponimikani rivojlantirishga katta hissa qo‘shgan. Masalan, Beruniyning geografik va toponimik merosi «At-tafxim», «Hindiston tarixi», «Al-osorul boqiya», «Qonuni Ma’sudi» asarlarida keltirilgan. Olim xorazmliklarda Vaxsh suvlami, jumladan Jayxun daiyosini nazorat qilib turgan malak nomi ekanligini aytgan. Demak, Amudaryoning o‘ng irmog‘i boMgan Vaxsh, Surxondaryo viloyatidagi Vaxshivor, Vaxshivordara kabi toponimlar o‘sha suv parisi nomi in’ikosidir. «Geodeziya» asarida Beruniy o‘sha vaqtdagi Sariqamish ko‘lini Xiz tengizi, ya’ni «Qiz dengizi» deb atagan. Olim toponimika qonuniyatlariga oid bir qancha fikrlar bildirgan, masalan, yunonlar va arablar turkiy so'zlarni buzib o‘z tillariga moslab talaffuz qilganliklari oqibatida bir qancha so‘zlarning ma’nosi o‘zgarib ketganini, (masalan, turkiycha tosh so‘zini arablar shosh deb talaffuz qilishlarini) aytadi. Beruniy o‘zining «Saydana» asarida 400 dan ortiq qishloq, tog‘, daryo, shahar va orollar, «Qonuni Ma’sudi» kitobida 600 dan ortiq joy nomlarini tilga olgan. Shundan 85 tasi 0 ‘rta Osiyo va Xurosonga tegishlidir. 0 ‘rta asrlardagi barcha tarixiy, geografik va lingvistik asarlar orasida toponimika uchun hozir ham o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan asar, bu Mahmud Koshg‘ariymng uch jildli «Devonu lug‘otit turk» kitobidir. 0 ‘zbekistonning tarixiy toponimiyasi uchun yana bir o‘ta qimmatli asarlaridan biri Abu Bakr Muhammad ibn Ja’far Narshaxiyning «Buxoro tarixi» kitobi sanaladi. Kitob 934-944 yillarda arab tilida yozilgan. 1128-1129 yillarda forschaga qisqartirib tarjima qilingan, r.oma’lum muallif kitobga mo‘g‘ullar bosqinchiligigacha boMgan voqealami qo‘shgan. Kitob o‘zbekchaga taijima qilingan (Toshkent, 1966). Bu asarda 0 ‘rta Osiyoning VIII-XII asrlardagi siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayoti yoritilgan. Shu bilan birga eski Buxoro va uning yaqinidagi boMib bir necha yuz geografik nom tilga olingan. Shunisi qiziqki, X-XI asrlardagi ko‘pgina geografik nomlar hozirgacha saqlanib qolgan. Shulardan Nur (hozirgi Nurota), G‘ijduvon, Romitan, Shopurkom, Karmana qadimiy nomlardir. Varaxsha (Faraxsha), Poykand Buxorodan ham keksa shaharlardir, deb yozadi Narshaxiy. Tarixchining ma’lumotlariga ko‘ra, Buxoroning Numijkat, Bumiskat, Madinat-us-sufriya («Mis shahri»), Madinat-tujjor («Savdogarlar shahri»), Foxira degan nomlari boMgan. Shopurkom arig‘i (hozir qishloq ham) Eron shahzodasi Shopwww.ziyouz.com kutubxonasi urning nomi bilan atalgan ekan. Shopur buxorxudotdan (Buxoro hokimidan) yer olib, qasr qurgan va Vardona qishlog‘ini barpo qilib, ariq qazib keltirgan. Shopurkom — «Shopur arigi» demak. Shopur ismi o‘z navbatida ikki so'zdan iborat: shox, pur — o‘g‘il, shahzoda. Kom atamasi qadimdan Buxoro atrofida iste’molda bo‘lgan va hozir ham anchagina geografik nomlar tarkibida uchraydi: Komi Zar, Komi Akka (Zarafshonning bir nomi), Haramkom va hokazo. 0 ‘zbekiston joy nomlarining o'rganilishiga «arab geograflari» nomi bilan mashhur olimlar katta hissa qo‘slogan. Shu narsa e’tiboga sazovorki, yangi qo‘shib olingan hududlarning ma’muriy tuzilishini oi'niga qo‘yish munosabati bilan «Soliq daftarlari* — «Kitob al-xaraj» va «Yoinomalar» paydo boiadi. Bunday nomalarda viloyatlar va aholi punktlari, dexqonchilik va kasb-hunar mahsulotlari, bekatlar, ular orasidagi masofa, aloqa sharoiti ko‘rsatib qo‘yilar edi. Asli eronlik boigan arab geografi Abuiqosim Ubaydulloh ibn Abdulloh ibn Xurdodbexning (XI asr) «Kitob al-masolik va mamolik» — «Yoinomalar va mamlakatnomalar»kitobi shunday geografik asarlarning dastlabkisi edi. Bunday ma’uriy-statistik yo‘nalish Al-Yaqubiyning «Kitob albuldon» («Mamlakatlar kitobi»), Ibn Ja’far Qudamaning «Soliqnoma» («Xaraj kitobi*) asarlarida o‘z rivojini topdi. Arab geografiyasi ayniqsa X asrda keng rivojlandi. Ibn Rusta (Abu Ali Axmad ibn Umar) geograflar orasida alohida o‘rin tutadi. Uniug «Kitob al-alak an-nafisa» («Durdonalar kitobi») asarida 0 ‘rta Osiyo, jumladan 0 ‘zbekistonga bagishlangan qismi Vatanimiz toponimikasi uchun juda muhim. Ibn Rusta, chunonchi, Buttam togiaridan oqib keladigan Qumrud va Xovarrud daryolarini Romid (hozirgi Kofirnihon) daryosining irmoqlari deb ataydi. Akademik V.V.Bartoldning fikricha, bu daryolar hozirgi Surxondaryoning Qoradaryo, To‘polondaryo, Sangardakdaryo nomli irmoqlari boiishi kerak, Buttam togiari esa Birinchi Buttam (Hisor tizmasi), 0 ‘rta Buttam (Zarafshon tizmasi) va Tashqi Buttam (Turkiston tizmasi) togiaridan iborat boigan. X asrda Istaxriy (Abu Isxoq Ibrohim ibn Muhammad al-Farisiyning «Kitob al-masolik va al-mamolik» asari (930-933 yillar) arab geografiyasining katta yutugi edi. Keyinchalik (976-977 yillar) Movarounnahrga sayohat qilib, uni tasvirlab yozgan ibn Havqal Istarxiy asarini yanada toidirdi. Masalan, ibn Havqalning guvohlik berishicha, www.ziyouz.com kutubxonasi Sag‘onrud (Chag‘onrud), ya’ni Surxondaryo Termiz shahridan pastroqda Amudaryoga quyilgan. Xalifalik tarkibidagi o‘lkalar, jumladan Movarounnahr geograflyasi, tarixi, iqtisodiyoti, madaniyati, jumladan toponimiyasi xaqida Muqaddasiy (Shamsiddin Abu Abdallox Muhammad ibn Ahmad) ayniqsa to'liq ma’lumot bergan. Muqaddasiy ma’lumotlariga ko‘ra, Chag‘oniyonda (Surxondaryo vodiysida) 16000 ga yaqin qishloq bo‘lgan. Sayyoh Farg‘onada Axsikat, 0 ‘zgand, 0 ‘sh, Qubo (Quva), Marg‘inon, Rishton, Koson, Bob(Pop), Asht, Awal, Andukon (Andijon), Xuqand (Qo‘qon) kabi 40 ta shahar hamda jome masjidli qishloqni sanab o‘tadi. Muqaddasiy va boshqa arab geograflarining asarlarida nomlari hozirgacha saqlanib qolgan toponimlar tilga olingan: Zomin, Jizzax, Sobot, Xovos, Kurkat, Samg‘ar, Xo‘jand va boshqalar. Bu kabi ma’lumotlar Vatanimiz toponimiyasining qadimiy ekanligini ko‘rsatadi*. Axsikat, Samarqand, Farg‘ona, Choch (Toshkent) kabi nomlar VIII asrga oid sug'd hujjatlarida va undan ham oldin, Andigon (Andijon), Zomin, Isfara, Ishtixon, Karmana, Kesh (Shahrisabz), Marg‘inon (Marg'ilon), Miyonqol, Miyonrudon («ikki suv orasi») — Norin bilan Qoradaryo oralig‘i, Narpay, Naxshab (Qarshi), Parak (Chirchiq), Barsket (Parkent), Biskat (Piskent),
______________________________
*Nafasov T. O`zbekiston toponimlarining izoh’li lug’oti.T.,1988 4. 
Biskom (Piskom), Pishag‘ar, Bob (Pop), Rishton, Sobot, Soyliq, Tavovis, Usrushona, Farg‘ona, Forob, Xotunkat, Jadg‘al(Chotqol), Chag‘oniyon (Surxondaryo vodiysi), Chinachkat — Jinanjkat (Chinoz), Shovdor, Qalqonqud, Quva, Qurshob (Xurshob), Xuqand (Qo‘qon), GMjduvon, Xuzor (G‘uzor), Hazorasp kabi nomlar IXX asrlar manbalarida — arab geograflarining asarlarida, «Hudud alolam»da, Narshaxiyning «Buxoro tarixi»da tilga olingan. XIII asrda ijod qilgan Yoqut (Yoqut ibn Abdulloh ar-Rumi alHamaviy) «Mu’jam al-buldon» nomli ko‘p jildli lug‘atida geografiyaga oid barcha ma’lumotlami jamlab katta toponimik meros qoldirgan. Yoqut 0 ‘rta Osiyo, jumladan 0 ‘zbekistonning ma’lum va mashhur Buxoro, Samarqand, Ishtixon, Zomin, Naxshab (Nasaf-Qarshi), Farg‘ona, Uzkand (Yuzkand-0‘zgant), Axsikat, Xuqand (Qo‘qon), Xo‘jand, 0 ‘sh, Dabusiya, Shosh (Toshkent), Usrushona, Farob, Termiz, Asfijob — Isfijob kabi shahar va qishloqlari haqida mukammal ma’lumot qoldirgan. Yoqut geografik nomlami hozirgi ilmiy til bilan aytganda topoformantlarga qarab tasnif qilgan. Masalan, obod so‘ziga kelganda shuni aytish kerakki, deydi Yoqut, bu unsur shawww.ziyouz.com kutubxonasi harlai, qishloqlar va viloyatlar nomlari tarkibida ko‘p uchraydi: Asadobod, Rustamobod, Husnobod kabi. Asad kishing ismi, obod esa forscha «ahoii punkti» degan ma’noni bildiradi, demak, Asadobod «Asad shahri yoki qishlogM» demakdir. Umuman olganda, arab geograflari asarlarida respublikamiz toponimiyasi haqida ko‘plab ma’lumot topsa boMadi. Turkiy tarixiy va lisoniy manbalardan toponimika uchun eng ahamiyatlilan sifatida Mahmud Koshg‘ariyning «Devonu lug‘otit turk» va Zahiriddin Muhammad Boburning «Boburnoma» asarlarini alohida tilga olish mumkin. «Devonu lug‘ot-it turk»ning toponimika fani uchun ahamiyati shundaki, a&arda 200 ga yaqin turkiy toponimlar (01ayig‘och, Badalart, Qargalik), ko‘plab etnonimlar — o‘sha vaqtdagi turkiy qabilalarning nomlari (yag‘ma, chigil, sug‘dak «sug'diy lar») va ularning geografiyasi, bir necha o‘nlab qadimiy turkiy ismlar (Bektur, Arslontegin, Turumtoy), ko‘plab geografik atamalar (art, dovon, yozyozi «dasht», balk/ «shahar»), shuningdek o‘simlik va hayvonlaming qadimiy turkiy nomlari (avya behi, so‘kso‘k — «saksovul», qazin — qayin, yag'an - П1, qoz — g‘oz, chabaq — mayda baliq keltirilgan. «Devonu lugoi-it turk»ning uchta jildida keltirilgan boy toponimik materiallar joy nomlarining etimologiyasini tadqiq qilishda, toponimlarning qadinm fonetik shakllarini aniqlashda o‘ta qimmatli manbalar boMib \i/m.it qiladi. (Bu asar haqida yanada toMaroq ma’lumot olish uchun \ bobga qarang). Zahiriddin Muhammad Boburning «Boburnoma» asarida tarix, etnograliya, geogiafiyaga oid qimmatli ma’lumotlardan tashqari, toponimika sohosida ham boy materiallar keltirilgan. «Bobumoma»ning bu boradagi ahamiyati shundaki, undan toponimlarning qadimiy shakllarini bilib olish mumkin: Dizak — Jizzax, Ko‘hak — Zarafshon, Sayxun, Xo'jand suyi yoki Sir suyi — Sirdaryo, Chir- Chirchiq va hokazo. Bobur tilga olgan ko‘plab geografik atamalar toponimlarning kelib chiqishini aniqlashda va o‘zbekcha ilmiy terminologiyani ishlab chiqishda katta ahamiyatga ega, masalan: band — to‘g‘on yoki «bekat», jazoir — orol, jangal — o‘rmon, qo 7 — daryo tarmogM, tangi — tor dara quruq qo‘l yoki suvsiz qo‘l — soylik, parcha tog‘ — qoldiq tog, tagob — o‘zan, tuz — tekislik, to'qay — daryo muyulishi, ushoq tog‘lar — past togMar, yayloq — yaylov, obgir — botqoqlik, ко‘tal www.ziyouz.com kutubxonasi — dovon, qasaba — shaharcha, pushta — tepalik, qo'ruq — qo'riqxona, uchma — tik yonbag‘ir, yoz — bahor, yozi — dala, obshor — sharshara va boshqalar. (Bu haqida toiaroq maiumot olish uchun V bobga qarang). Keyingi ikki asr davomidagi tarixiy, lingvistik, geografik asarlardan 0 ‘zbekiston toponimikasiga oid ko‘plab materiallar topish mumkin. 0 ‘rta Osiyo, jumladan 0 ‘zbekiston toponimikasiga oid dastlabki asarlardan biri vengriyalik olim Arminiy Vamberining (1832-1913) 0 ‘rta Osiyoga maxfiy sayohati mahsuli boimish «Markaziy Osiyoning geografik nomlari» (nemis tilida) deb atalgan asaridir. Asarning lug‘at qismida 600 ga yaqin geografik nom va atama alifbo tartibida berilgan*. Bu esa o‘sha davr uchun katta yutuq edi. Biroq geografik nomlar izohlarida xatoliklar ham uchraydi. Masalan, Jizzax — «issiq», Andijon — ont, qasam va jon, jonday inoqlik, Sariosiyo — «sariq tegirmon», Sirdaryo — «jildirab oqadigan» degan ma’noni bildiradi deb yozgan.Turkistоn хаlqlаrining 1918 – 1920 yillаridа оlib bоrilgаn milliy оzоdlik vа erk uchun kurаshlаri
____________________________
*Nikonov V.A. Vvedenie v toponimku. M., 1965. 
Turkistоn sho`rоlаr hukumаtining Turkistоn muхtоriyaini tаn оlmаgаnligi, uni аg`dаrib tаshlаshgаni vа yo`q qilgаnligi, milliy mustаqillik uchun kurаsh оlib bоrgаn. Qo`qоn, Аndijоn, Mаrg`ilоn, Nаmаngаn kаbi shаhаrlаr аhоlisining sho`rоlаr tоmоnidаn shаfqаtsizlik bilаn qirib yubоrilgаnligi milliy siyosаtni аmаlgа оshirishdа sho`rоlаr hukumаtining yo`l qo`ygаn хаtоlаri nаtijаsidа birginа Fаrg`оnа vоdiysidа 180 dаn оrtiq shаhаrlаrning shаfqаtsizlik bilаn yo`q qilib yubоrilgаnligi hаqidа judа qimmtbаhо hujjаtlаr mаvjud.Bu аrхiv аsl mа`lumоtlаrgа tаyanib хаlqimizni оrzu – umidlаrini, хоnliklаrdаgi ijtimоiy, siyosiy – iqtisоdi vа bоshqа muhim jihаtlаrini o`rgаnib, tushunib оlаmiz.O`lkаshunоslikning аsоsiy mаnbаlаridаn biri hisоblаngаn аrхivshunоslik Vаtаn tаriхini shu jumlаdаn, o`z o`lkа tаriхini hаr tоmоnlаmа vа chuqur o`rgаnish оrqаli hаr bir shахsni fikrlаsh dunyoqаrаshi hаmdа tаrbiyaviy jihаtlаrning оshishigа оlib kеlаdi. Yosh аvlоdni esа vаtаnpаrvаrlik, аjdоdlаrimiz tоmоnidаn bizgаchа yetib kеlgаn ilmiy mеrоsini o`rgаnishgа bo`lgаn qiziqishini tа`minlаydi.O`lkаmiz tаriхini o`rgаnishdа muzеyshunоslik vа muzеy ekspоnаtlаrning o`rni bеqiyos.Shuni аytib o`tishimiz jоiz dеb o`ylаymаnki muzеylаr XIX аsrgа qаdаr аntik dаvr bаlki ilk o`rtа аsrlаr tаriхini o`rgаnish muzеylаr bilаn bоg`liq edi. Chunki аynаn shu yеrlаrdа zаruriy mаnbаlаrning аsоsiy qismi mаvjud edi. Kеng tаriхiy prоfildаgi muzеylаrning tаshkil tоpishi burjuаziyaning iqtisоdiy vа siyosiy mustаhkаmlаnishi dаvrigа to`g`ri kеlаdi.Ko`plаb mustаmlаkа хаlqlаrining milliy mustаqillik, milliy o`zligini sаqlаsh vа vаtаn оldirish uchun kurаsh bu хаlqlаr tаriхini sаqlоvchi vа nаmоyish qiluvchi muzеylаrgа bo`lgаn ijtimоiy ehtiyojni vujudgа kеltirdi.Аzаldаn o`lkаmiz tаriхigа qiziqib, uning mоddiy vа mа`nаviy оlаmigа bo`lgаn e`tibоr yanаdа kuchаya bоrgаn. Muzеylаr fаоliyatidа аnа shu bоy mа`nаviy vа mоddiy bоyliklаr, mаdаniy yodgоrliklаr nаmоyishi vа ilmiy tаhlili аsоsiy o`rinni egаllаydi. Muzyеdа nаmоyish qilinаyotgаn hаr bir ekspоnаt, hоh u qimаtbаhо mеtаl yoki tоshdаn ishlаngаn bo`lsin, gоh аmаliy sаn`аtning yorqin nаmunаsi bo`lsin, yoki mа`nаviy mеrоsning bеtаkrоr yorqin qirrаlаri bo`lsin, umumхаlqning o`tmish hаyoti, tаfаkuri, istе`dоdi, iqtidоrlаrdаn dаrаk bеrаdi.Muzеylаr tаriхiy хоtirаni jоnlаntirish оmili bo`lib хizmаt qilаr ekаn, undа nаmоyish etilаyotgаn mаtеriаllаr оmmаviy dаlil sifаtidа o`z dаvrigа хоs хususiyatlаrni аks ettirgаnligi bilаn o`shа dаvr mаdаniyati sаn`аtidаn bеrаdigаn хаbаri bilаn judа qimmаtlidir. Ulаr хаlqimizning yuksаk rivоjlаngаn mаdаniyati, аdаbiyoti, sаn`аti hаmdа mа`nаviy dunyoqаrаshgа аsоslаngаn хususiyatlаri bilаn tоmоshаnbin e`tibоrini qоzоnаdi. Undа bеvоsitа shu buyumlаrdа аks etgаn jоzibа, sеhr, gеоmеtrik аniqlik, kimyoviy bаrkаmоllik, qurilish – аrхеtеkturа inshооtlаrigа nisbаtаn insоn аqlini lоl qоldirаdigаn bir tа`sirini uyg`оtаdiki, bu uning bеiхtiyor fахrlаnishi, qоyil qоlish vа undаn o`rnаk оlib yangi sаn`аt аsаrlаrini yarаtish sаri ilhоm uyg`оtаdi.

______________________

*Murzaev E.M. «Ocherk toponimiki». M., 1974. 

II bob Surxondaryoda toponomik tadqiqotlar

2.1. Toponimik materiallarning tarixiy manbaviy ahamiyati
Insonpaydobo`libdiki,uninghayotimuayyyan makon bilan bog„liq bo„lib kelgan. Makon tushunchasi keng manoda talqin etilsa, inson hayoti va faoliyati makrodunyoning turli nuqtalari bilan uzviylikda kechadi. Odamzod o„zi yashayotgan, qadami yetgan yerlarga nom qoyishi tabiiy hol, chunki u yoki bu voqeani odam o`sha voqeahodisa sodir bolgan yerga bog`laydi. Qadimgi yunonlar bu sohaga umumiy nom qoyishgan va fanda toponimika atamasi paydo bolgan. “Topos” – o„rin, joy; “onomos” – ism, ot demakdir. “Onima” varianti – nomlanish deb tarjimaqilinishi mumkin. * Joy nomlari bir tomondan geografiya uchun obekt bolsa, ikkinchi tomondan ularning tuzilishi materiali leksik birliklar, ya‟ni bir tilning ayrim olingan so`zi, qo`shma so`zi kabilardan iborat bo`lgani uchun filologiyaga, xususan tilshunoslikka aloqador. Tilshunos olim toponim usullarni tarkibiy tuzilishi yasalish usullarini til qonuniyatlari asosida o`rganadi. Geograf esa, joy nomlari asosida u yoki bu ob‟ektning topografik o„rnini kartalashtirish, masafalarni aniqlash kabi, xududlarni belgilash, dunyo tomonlariga (shimol, janub, g`arb, sharq)munosabatini aniqlash kabi maqsadlarini amalgaoshiradi. Toponimikaning fan tarmog`i sifatidagi asosiy vazifasi geografik nomlarni O`rganish, ularning o`ziga xos xususiyatlarini aniqlash, shakllanish va rivojlanish (o`zgarish) bosqichlarini tekshirish, ilk ma‟nolarini, keyingi davrlarda ularning manolarida ro`y bergan siljishlar, toponimlarni shakllantirgan grammatik omillarni o`rganishdir. Bularning barchasi bir qarashda tilshunoslikka bevositap aloqador. Lekin ayni shu masalalar toponimlarning tarixiy tahliliga ham xizmt qila oladiUlarning paydo bo`lishini bilish muayyan tarixiy shartsharoitlarlarning manosini ochishga xizmat qiladi. Toponimlarga bu yo`sinda yondoshish tarix fanining yordamchi sohasi “Tarixiy toponimika” uchun ilmiy uslubiy zamin yaratadi
_______________________
*Nafasov T. O`zbekiston toponimlarining izoh’li lug’oti.T.,1988 4. 
.
Demak, tarixiy toponimika yordamida tarixiy voqeahodisalarningmohiyatiga kirib borish imkoniyati yanadakengayadi. Toponimika masalalari odamlarni qadimdan o`ziga jalb etgan. Zero joy nomlari tasavvur etish qiyin mavhum, muallaqlik bolib tuyulgan. Shu sababli insoniyat o`zi yaratgan hayoliy mifologik ijodi voqealarni ham albatta joy nomlari bilan, xatto, oylab topilgan hayoliy nomlar bilan boglab kelgan. Masalan, “Chambl bel” Gorogli dostonlar turkumining poytaxt shahri, Ramayanada Xastinapur mifologik shahar nomi, Gomerning Illiada va Odisseya dostonlaridagi talay mifologik manzillar shularjumlasidandir. Xuddi shu kabi, juda qadimiy joy nomlari bolib, ularning asl tarixi unutilgach, tarixiylikdan mifologik qatlamga surilgan nomlar ham uchraydi. Bularning bari toponimik material tarixiy talqinga muhtoj manba ekanini korsatadi. Geografik nomlarni yaxlit manoda ifodalovchi atama toponimiya, toponimiya sohasi esa, toponomist deyiladi. Malum hududga tegishli toponimlani birlashtiruvchi boshqa atama ham bor. Bu geografik nomenklakturadur. Nomenklatura “joy nomlari tavsifi” yoki ro`yxati” deb tarjima qilinishi mumkin. Nomenklatura sozi boshqa fanlar uchun ham qollanadi. Masalan, “texnik nomenklatura”, “biologik nomenklatura” va boshqalar. Bu o`rinda shu fanlargategishli atamalarmajmui ko`zdatutiladi. Geografik manoda toponimlar joyni yer yuzasidagi muayyan nuqtaga odamlar tasavvuri uchun boglashga xizmat qiladi. Toponimiya shunchaki joy nomini atash emas. Zero, toponimlar ularni yuzaga keltirgan tushunchalar bilan bogliq holda onomastika (nomshunoslik)ning boshqa sohalari bilan ham uzviyaloqadordir. Bular antroponimlar, zoonimlar, gidronimlar, dendronimlar, oronimlar va hakazo. Kopincha toponimlar atoqli ot toifasiga kirguniga qadar turdosh otlar safida boladi. Ular biror joy nomi sifaptida qaror topgach toponimga – atoqli otga aylanadi. Geografik nomlar ular qaysi obektga nisbatan qollangani aniq bolmaguncha joyga nisbatan aniq tasavvur bermaydi. Masalan Kesh toponimi Ozbekiston, Qashqadaryo, boringki, Shahrisabz vohasi kabilar bilan bogliq izohlanmasa, bu atama mansub tarixni bilmagan odam uchun hech qanday ma‟no bermaydi. Qo`shtepa tomonimi umuman ob‟ekt sifatida bir qancha yerda mavjud. Buni Dargom boyidagi, Urgut tumaniga qarashli yerda joylashgan arxeologik obekt deb tushunilsa aniq tarixiylik kasb etadi va aniq joy tasavvuriga xizmat qiladi. Xuddi shuningdek Kichik Osiyoda Choshotep ham o`z makoni bilan bogliq izohlanmasatushunish qiyin.
Toponimlarning tarixiy talqini murakkab ilmiy izlanishlarni talab etadi. Chunki toponimlar u yoki bu obektga nisbatan turli davrlarda berilishi mumkin. Bazan shunday ham boladiki, malum bir makondan aholi migratsiya qilib boshqa manzilga qonadi. Uning asl joyini boshqa xalq yoki etnik ozgalar egallaydi. Bazan eski nomlarni saqlab, ularning talaffuzini o`zgartiradilar yoki o`z tillariga kalka usuli bilan agdarib oladilar. Xuddi shu kabi xodisa Zarafshon daryosiga nisbatan bir necha bor roy bergani mlum. Yunonlar uni Politimet deganlar. Arab mualliflari Naxri Sugd, Naxri Buxoro va boshqa nomlar bilan atashgan, nihoyat orta asrlarda daryoga nisbatan Zarafshon atamasi qaror topgan. “Politimet” yunoncha “kop sharafli” degan manoni bildirgan. Agar yunonlar bu daryoning nomini mahalliy atamaga kora Kalka qilgan bolsalar, u holda qadimgisugdlar o`z daryolarini Namich deb atagan bolsalar kerak. Bu fikrni Sankt Peterburglik olim V. A. Livshis o`rtaga qoygan edi. Bizningcha bunda bir ma‟no bor. Chindan ham qadimgi sugd tilida “namo” – ulugvor, nomdor, sharafli degan manolargaega. Tarixiy toponimlarning paydo bo`lish, unutilish, yangilanish shartsharoitlari butun bir tarixiy jarayonlar bilan, manaviy diniy dunyoqarash tizimlari bilan, xojalik yuritish, turli xil sotsial buxronlar, xarbiy voqealar tabiiy xodisa va boshqalar bilan bogliq boladi. Masalan, “Xuda urgan” toponimi Toshkentning shimolida Xasanboy qishlogiga kiraverishdagi koprikning nomi bolgan. Bu ko`prik atroflari ovloq yerlar bolib u yerda bir guruh qaroqchilar yol tosarlik qilishgan ekanular yo`lovchi paydo bo`lib ko`prikka yaqinlashganda yo`lga kondalang qilib xoda tashlashar ekan. Yolovchi uchun bu “boringni berib otaver” degan ma‟no berar ekan. Hasanboy xalqi bu himoyani unutgan emas. Xolbuki osha koprik allaqachon yoq bolib ketgan. Chunki hasanboy arigining ozani boshqa yerga surilib yangi kanal orqali olib otilgan. Yoki, boshqa bir misol: katta boylarning yerlari egalari nomi bilan atalgan paytlar blgan. Mazkur Hasanboy qishlogida katta ekin maydonlaridan biri “Rixsiboyning yeri” deb atalar edi. Boshqa bir ekin va bog maydonlar Yovshubboyning yeri deyilar edi. Bu boylar allaqachon otib ketgan bolishiga qaramay, yerlarni katta va keksa yoshdagi aholi shu nomlarbilan eslashadi. Endi Hasanboy qishlog`i deyilishiga saba haqida. Hasanboy aholisi asosan Toshkent shahrida “shahar hovlilari” bolgan, yozda dala havoiga chiqib, ekin tekin, bogrog qilib tiriksilik qilgan. Qishloq XVIII asroxiri – XIX asr boshlarida Sebzor dahasining aholisi yetakchilik qilgan, ularni “dala”ga olib chiqib yer suv taqsimlab bergan oqsoqol Hasanboy ota nomi bilan bogliq. Shu tadbir Hasanboy ota Toshkent aholisini iqtisodiy tanglikdan qutqarib qolgan. Chunki, osha davrda Toshkent Qoqon xonlari (Olimxon) tasarrufiga tushib qolgan va zulm kuchaygan edi. Toponimlarni sotsiolingvistik tahlil etish beihtiyor ularning tarixiy asoslari tomon yetaklaydi. Masalan, etnotoponimlar, antropotoponimlar, ijtimoiy voqeahodisalar bilan bogliq joy nomlari bular hammasi jamiyat holatlari tufayli sotsial hayot inikosi sifatida yuzaga keladi. Shu sababli toponimlarni tarixiylikning bir chizigida – sinxron kesmada hamda joy nomlari taraqqiyotining boshlanishidan avomiyligi asosida dioxronik usullar bilan o`rganiladi. Bulardan ikkinchisi, yani diaxronik yondashuv tarixiy jarayon nuqtai nazaridan qiziqroq va samaraliroq boladi. Markaziy osiyo toponimik nomenklaturasining diaxronik manzarasini kuzatadigan bolsak, songi uch ming yil davomida bu mintaqada shu qadar ko`p toponimik qatlamlar paydo bolganki, ularni o`z qatlamlari doirasida aniq chegaralab tekshirish amri mahol. Chunki toponimik qatlamlar ayrim hollarda yangi tarixiy sharoitda paydo bolgan toponomenklatura orasiga kirib yashovchi nomlarga ega bolishi ham mumkin. Masalan, Naxshab – islom davrida arablar tomonidan nasafdeb yuritildi. Choch toponimi X asrdan boshlab Toshkent shaxrida qollana boshlagan. Xitoycha Shikan – “tosh shahar” deb atalgani ham bejiz emas. Lekin Choch atamasi keyingi asrlarda ham saqlanib qolaverdi. Bobur Choch kamonlari haqida yozib “Kamoni Chochiy”iborasini qollagani yaxshi misol bolaoladi. Bazan tarixiy toponimlar ma‟lum joy aholisiga tushunarsiz bolsada, yashovchanligini yoqotmaydi. Masalan, Toshkentning Xadra maydoni. Sinchkov va til tarkibidan habardor odam xadra “xaddi roh” yol cheti deb izohlanmasa, oddiy toshkentlik uchun bu atama ananaviy mavjud va yodaki aytiladi xolos. Bundan tashqari, arab tilida “axdarun” va “xadraun” sozlari “yashil” manosini anglatishini hisobga olsak, Xadra maydonini “yashil maydon” deb ham tarjima qilish mumkin. Novza atamasi Toshkentning garbiy mavzelaridan birining nomi. Bu soz tuzulishiga kora juda qadimiy. Sugd tilida nov “yangi”, za esa “er, joy” demakdir. Demak qochonlardir qadimiyatda va ilk orta asrlarda Choch orqali savdo ishlari olib borgan sugdlar shu mavzeda qonim topishgan, balki yashab qolib, mahalliy turkiy axoli bilan aralashib ketgan deyishga asos bor. Toponimning tarixiy dinamikasi 1,5 ming yildan ortiq vaqtni korsatmoqda. Toponimiya davriy qatlamlariga kora tarixiy va hozirgi zamonda amalda bolgan qatlamlarga bolinadi. Tarixiy toponimlarning unutilgan qatlami va uzoq davrlardan buyon davomiy amal qilib, hozirgacha yetib kelgan qatlamlari ham hisobga olinmogi lozim. Toponimik nomenklatura birliklari va ularni shakllantiruvchi unsurlari va kelib chiqish davri har xil, til manbalari ham turlituman bolishi mumkin. Masalan, O`zbekiston toponimik nomenklaturasida qadimgi turkiy, qadimgi eroniy elementlar keng tarqalgan. Shu bilan birga turli siyosiyijtimoiy, etnologik, madaniy ma‟naviy omillar tufayli paydo bolgan toponimlar ham katta sonni tashkil etadi. Siyosiylashgan qatlamda yuz bergan “portlash” sovet davri toponimlari misolida yaqqol namoyon boldi: Qizil toqimachi, Baynalminal, Pervomayskaya, Bolshevik kochasi, Sovetskaya kochasi, lenin kolxozi, Ordjonikidzeroyoni vahokazo*. Toponimiya amaliy mohiyatiga kora ijtimoiy tarixiy hodisadir. Shunga kora, toponimiyani tarixiy materoial sifatidaorganish muhim ahamiyatgaega. Boshqa jihatdan toponimiya soz birliklari bilan ish korgani sababli tilshunoslik uchun ham o„rganish obekti hisoblanadi. Toponimiya shunchaki leksik birliklar yigindisi emas, balki ekstralingvistik omillar yigindisi hamdir. Toponimiyada ijtimoiy hayot, madaniy jarayonlar, turli xil siyosiy vaziyatlar, bir soz bilan aytganda ijtimoiy kollektiv hayotining barcha sohalari aks etishi mumkin. Masalaning bu tomoni 
_______________________
*Murzaev E.M. «Ocherk toponimiki». M., 1974. 
toponimlarda etnik jarayonlar, iqtisodiy munosabatlar, ma‟lum ijtimoiy etnomadaniy aloqalar, tillar tasirdoshligi va boshqa koplab hususiyatlarmujassamlashadi. Toponimiya sotsiolingvistik nuqtai nazardan haligacha yetarli organilmagan. Tarixiy jihatdan ham toponimiyaning maxsus va yalpi organilgan deb ayta olmaymiz. Zero, toponimiya tarixiy jihatdan shunday murakkab tadqiqot maydoniki, uning avvalo lingvistik (leksik, semantik, fonologik, morfologik) asoslari toliq tasavvur qilingan emas. Xatto aytish mumkinki, Markaziy Osiyo tarixiy toponimiyasining leksik fondini tartibga solingan ro„yxati, katalogi, izohli toliq lugati yaratilmagan. Ahvolning bu qadar murakkabligi tarixiy toponimiya tadqiqotining asosiy muammolarini “Yordamchi tarix” fanlari tarkibida bir bora qayd etib otishni dolzarb masalagaaylantirdi. Tarixiy toponimiyani tadrijiy (diaxronik) rivojlanib boruvchi xodisa deb baholash bilan barobar, ularning tarixiy fani uchun qoshimcha malumotlar beruvchi manbaekani alohidahisobgaolinishi lozim. Toponimiya joy nomlari bilish bilan birga umumiy nomshunosliknig barcha tarmoqlari bilan uzviy aloqada bo„lishi mumkin. Yani, kishi ismlari – antroponimlar joy nomlari vazifasida amal qilishi mumkin. Gidronimik toponimlar ham uchraydi. Zoonimik toponimlar, oronimik toponimlar, godonim (yol nomlar – yunoncha hodos “yol”), agronimlar (maydonlar) va hokazo toponimik guruhlar ularning mazmun tasnifidan kelib chiqadi. Shu bilan bir qatorda toponimiya ozi atagan manzilning katta yoki kichikligiga qarab makrotoponimlar va mikrotoponimlarga bolinadi. Toponimiyaning geografiya, tilshunoslik va tarixning sintezi deb qarovchilar ham bor. Bunday qarash toponimiyani tadqiq qilishda metodologik va tetodik yondoshuvni belgilashga yordam beradi. Yani toponimika tarkibida yuqorida sanalgan yonalishlarning barchasi uchun umumiy bolgan atamalak hususiyati bilan birga atrofdagi obektlarga nisbatan atama yasashning oziga xos xususiyatlari birlashadYurtimizgа Ruslаrni kirib kеlishi bilаn bizning аsоri – аtiqа buyumlаrimizni o`z yurtlаrigа hаttоki shахsiy buyumlаri sifаtidа qаrаb kеlgаnlаr.Mаsаlаn XIX аsrning ikkinchi yarmigа kеlib Хivа хоnligining sаrоyi tаlоn – tаrоj qilindi. Хоnning shахsiy 200 tа pul yasаydigаn qоlib 25 tillа vа kumush хоn muhri 200 dаn оrtiq qаdimiy tаngаlаr bеhisоb qimmаtli tоshlаr vа zаrgаrlik buyumlаri Pеtеrburgа jo`nаtilgаn. Qo`qоn хоnligi хаzinаchi qismаti hаm shundаy bo`ldi. Hаttоki хоnlikdаgi аhоlidаn qimmаtli vа qiymаtli nоdir buyumlаr tirtib оlingаn. Bu dаvrdаn bоshlаb sеkin аstа mаrkаzlаshgаn shаhаrlаrdаn аrхеоlоgiya etnоgrаfiya vа аntrоpоlоgiyani sеvuvchilаr to`gаrаgi tаshkil etilib ungа Bаrхоl`dning shоgirdi bоshchilik qildi. 1899 yildа Аndijоn qo`zg`оlоnning sаrkаrdаsi Dukchi Eshоn kutubхоnаsi musоdаrа qilindi. Undаgi 194 nоdir qo`lyozmа tеzlikdа Pеtеrburggа jo`nаtildi. Rus tаriхining nаmоyondаlаri o`zlаrining Turkistоndа оlib bоrgаn ilmiy vа yodgоrliklаrni to`lаsh ishlаrigа mаhаlliy аhоli vаkillаrigа tаyangаnlаr. Biz o`rgаnilаyotgаn dаvrdа turli sоhаgа vа kоmplеks muzеylаr tаshkil qilindi. Shundаy muzеylаrdаn biri tаriхiy muzеy bo`lib o`tmishimizni gаvdаlаntirishdа vа bu kоllеksiyalаrgа nаzаr tаshlаb tаriхimiz ne chоg’li nаvqirоn ekаnligini yanа bir kаrrа bilib оlаmiz. Bu dаvrdаgi tаriхiy muzеylаr o`z sоhаsigа ko`rа ijtimоiy muаmmоlаrgа jumlаdаn jаmiyat vа tаbiаt tаriхi vа kеlаjаkdаgi аjdоdlаrimizni dunyo qаrаshini shаkllаntirаdi. O`lkаmizning o`tmishini, mеtоdiy yodgоrliklаr – mеhnаt qurоllаri, hаrаkаtlаntirish mоslаmаlаri, qurоl – аslаhаlаr, kiyim – kеchаklаr vа hоkаzо buyumlаr muzеy kоllеksiyasidаn jоy оlаdi.

2.2 Viloyatimiz toponomik ilmlarining rivojlanishida Termiz davlat universiteti olimlarining qo’shgan hissasi.

Surxondaryo viloyati hududidagi Kushonlar davriga oid arxeologik yodgorliklar nihoyatda ko’p va xilma-xildir. Dalvarzintepa va Xolchayonda o’tkazilgan qazilmalar kushonlar shahri yuksak madaniyat o’choqlari bo’lganligini ko’rsatadi. Bu davrda xunarmandchilik va qishloq xo’jaligining intensiv ravishda rivojlanishi, tovar-pul munosabatlarining o’sishi arxitektura, monumental haykaltaroshlik va rassomchilik, koroplastika va gliptika san’atining yuksalishi kuzatiladi. Kushon shaharlari shuningdek, yirik targ’ibot markazlari ham bo’lgan. Ayritom, Dalvarzintepa va Ko’hna Termizdan topilgan Budda ibodatxonalari va stupalar, Baqtriya-Toxariston madaniyati ellinistik va hind buddaviylik madaniyatining kuchli ta’siri ostida mahalliy baqtriyaga xos tarzda shakllanadi.
Surxondaryo viloyatining hozirgi hududi milodiy III-IV asrlarda Kushonlar davlati parchalanib ketgach, dastlab xioniylar, so’ngra esa eftaliylar davlati tarkibiga kiradi.Ilk o’rta asrlarda (mil. V-VIII asr) viloyat hududi ko’pgina mulklardan iborat yirik tarixiy-madaniy mintaqa hisoblangan Toxariston tarkibida bo’lgan. Ulardan ikkitasi: Termizshohlar va chag’oniyonlik xidavatlar turk yobg’ularining hukmronligiga bo’ysunganlar. 667-yilda arablar Chag’oniyon va Termizga birinchi marotaba hujum uyushtirib,* VIII asrning ikkinchi yarmidagina to’liq bosib olishga erishdilar. Shu vaqtdan e’tiboran Toxariston Abbosiylar xalifaligi hukmronligi ostiga o’tadi.XI asr boshlarida Somoniylar davlati parchalanib ketgach, Chag’oniyon va Termiz kelib chiqishi turklardan bo’lgan G’aznaviylar va qoraxoniylar o’rtasidagi kurash maydoniga aylandi. 1008-yildagi Balx yonidagi jangdan so’ng, Maxmud G’aznaviy qoraxoniylar qo’shinlarini tor-mor etadi va Termiz G’aznaviylar davlatiga qo’shib olinadi. Chag’oniyon esa qoraxoniylar hukmronligi ostida qoladi.XI asrning o’rtalariga kelib bu ikki hudud Saljuqiylar davlati ta’siriga tushadi va XII asrning ikkinchi yarmiga qadar ularning istilosi
____________________
*M.Azimov. “Termiz tarixi” Nasaf.: 2001 yil
ostida bo’ladi. XII asrning ikkinchi yarmidan esa Chag’oniyon va Termiz vaqti-vaqti bilan qorluqlar,qoraxoniylar va g’uriylar qo’liga o’tib turadi. 1206 yilda Chag’oniyon va Termiz Xorazmshohlar davlatiga qo’shib olinadi.
1220 yilda Termiz Chingizxon boshchiligidagi mo’g’ul qo’shinlari tomonidan bosib olinadi. Vayron etib tashlangan Termiz shahrining qaytadan tiklanishi XIV-asrning boshlariga to’g’ri kelib, hozirgi Termizning shimoliy tomonidagi Surxondaryoning quyi oqimida sodir bo’ladi. XIV asrning elliginchi yillari oxirida mo’g’ullar davlatining Chig’atoy ulusi inqirozga yuz tutgach, Termizdagi hokimiyat mahalliy ruxoniy feodallar-sayyidlar qo’liga o’tadi. So’ngra O’zbekiston janubidagi yerlar Amir Temur davlati tarkibiga kiradi.Uning vafotidan so’ng Termizni Amir Temur nabirasi Xalil Sulton, 1409 yildan esa o’g’li Shohruh boshqaradi. XV asrning ikkinchi yarmiga kelib, markazi Hisorda bo’lgan, Temuriylarning Hisor viloyati ta’siri kuchayadi. 1504-1505 yillarda Chag’oniyon va Termiz Shayboniyxon boshchiligidagi ko’chmanchi o’zbeklar tomonidan bosib olinadi.Saffaviylar bilan bo’lgan jangda Shayboniyxon vafotidan so’ng Termiz qisqa vaqt Temuriy Bobur tomonidan egallanadi. 1512 yilda Bobur qo’shinlarining haydab chiqarilishi tufayli Termiz va Chag’oniyon yana Shayboniylar ixtiyoriga, 1598 yildan 1747 yilgacha esa O’rta Osiyoda mustahkam o’rnashib olgan yangi o’zbek sulolasi-joniylar qo’liga o’tadi. Ushbu davrda Chag’oniyon o’zbek beklari tomonidan boshqarilgan Hisor viloyati tarkibiga kirsada, amalda markaziy hokimiyatdan mustaqil siyosat yuritib kelgan.XIX asr oxiri -XX asr boshlarida Surxondaryo viloyati Buxoro amirligining tarkibiy qismi edi. Uning hududida esa bir necha bekliklar mavjud edi. 1894 yilda Amudaryo bo’ylab, shu jumladan hozirgi Termiz hududida ruslarning chegara bojxona nazorati o’rnatiladi. Termiz shahrining muhim strategik joylashuvini hisobga olgan rus harbiylari tomonidan shaharda doimiy garnizonga ega bo’lgan qal’a quriladi. Termizga Rossiyadan asta-sekin harbiy qo’shinlar va ko’chmanchilar kela boshladi. 1898 yilda esa Buxoro amiri maxsus hujjat bilan qal’a atrofidagi yerlarni qurilish inshootlari va turar-joy binolari uchun rus harbiylari ixtiyoriga topshiradi va bu yerda ko’p o’tmasdan
______________________
*M.Azimov. “Termiz tarixi” Nasaf.: 2001 yil
shahar ahamiyatiga ega bo’lgan aholi manzilgohi paydo bo’ladi. Sho’rolar hukumati o’rnatilgach va 1924 yildagi milliy chegaralanishdan so’ng, viloyat O’zbekiston tarkibiga kiradi. 1925 yilda esa Surxondaryo okrugi tuziladi. 1941 yil 6 martda esa ma’muriy markazi Termiz bo’lgan Surxondaryo viloyati tashkil topadi. 1991 yil 1 sentyabrda mustaqillik e’lon qilingach, Surxondaryo viloyati O’zbekiston Respublikasining ajralmas va tarkibiy qismiga aylantirildi.
Hozirgi kunda Surxondaryo viloyati yuksak darajada rivojlangan qishloq xo’jaligi va industiriyaga ega, paxtachilik, chorvachilik, bog’dorchilik va uzumchilik taraqqiy etgan yirik madaniy markaz bo’lib hisoblanadi.Viloyatda ijtimoiy sohaga ham alohida e’tibor berilmoqda bugungi kunda Surxondaryo viloyatida 848 ta umumta’lim maktablari 387 ta maktabgacha ta’lim muassalari, 109 ta o’rta maxsus, kasb-hunar ta’lim muassasalari (5 ta akademik litsey, 104 ta kasb hunar kollejlari), 1 ta oliy o’quv yurti faoliyat ko’rsatmoqda. Bundan tashqari sog’liqni saqlash sohasida 389 ta tibbiyot muassasalari 241 ta qishloq vrachlik punkti, 1 ta shahar vrachlik punkti, 72 ta davolash profilaktika muassasalari aholiga tibbiy xizmat ko’rsatmoqda. Viloyatda 111 ta klub muassasasi, 2 ta muzey, 2 ta teatr, 16 ta bolalar musiqa va san’at maktablari, 2 ta kinoteatr va kino qurilmalar, 3 ta viloyat madaniyat va sport ishlari boshqarmasi tasarrufidagi hamda 15 ta shahar va tumanlar hokimliklari tasarrufidagi istirohat bog’lari aholiga xizmat ko’rsatib kelmoqda. Shuningdek 1 ta Termiz hayvonot bog’i mavjud. Jami viloyatda 3994 ta jumladan, 523 ta sport zallari, 6 ta suzish havzalari, 59 ta tennis kortlar va 242 ta boshqa sport inshootlari mavjud bo’lib, aholining jismoniy tarbiya va sport bilan shug’ullanishlari uchun barcha shart-sharoitlar yaratilgan.
Akademik V.V.Bartoldning fikricha, bu daryolar hozirgi Surxondaryoning Qoradaryo, To‘polondaryo, Sangardakdaryo nomli irmoqlari boiishi kerak, Buttam togiari esa Birinchi Buttam (Hisor tizmasi), 0 ‘rta Buttam (Zarafshon tizmasi) va Tashqi Buttam (Turkiston tizmasi) togiaridan iborat boigan. X asrda Istaxriy (Abu Isxoq Ibrohim ibn Muhammad al-Farisiyning «Kitob al-masolik va al-mamolik» asari (930-933 yillar) arab geografiyasining katta yutugi edi. Keyinchalik (976-977 yillar) Movarounnahrga sayohat qilib, uni tasvirlab yozgan ibn Havqal Istarxiy asarini yanada toidirdi. Masalan, ibn Havqalning guvohlik berishicha, Sag‘onrud (Chag‘onrud), ya’ni Surxondaryo Termiz shahridan pastroqda Amudaryoga quyilgan. Xalifalik tarkibidagi o‘lkalar, jumladan Movarounnahr geograflyasi, tarixi, iqtisodiyoti, madaniyati, jumladan toponimiyasi xaqida Muqaddasiy (Shamsiddin Abu Abdallox Muhammad ibn Ahmad) ayniqsa to'liq ma’lumot bergan. Muqaddasiy ma’lumotlariga ko‘ra, Chag‘oniyonda (Surxondaryo vodiysida) 16000 ga yaqin qishloq bo‘lgan.

.
Xulosa

Xulosa qilib aytganda toponimika fani va 0 ‘zbekiston toponimiyasi haqida ma’lum bir tushuncha oldingiz. Har qanday geografik nom — toponim qimmatli lisoniy (lingvistik), tarixiy, geografik yodgorlik. 0 ‘rta Osiyoda, jumladan, 0 ‘zbekistonda qadimiy, substrat toponimlar ko‘p. Akademik V.V. Bartold 0 ‘rta Osiyo tarixi bilan shug'ullanmoqchi bo‘lgan tadqiqotchi materialning kamligidan emas, aksincha ko‘pligidan, tarqoqligidan qiynaladi degan edi. Bizni son-sanoqsiz geografik nomlar dunyosi o‘rab olgan. Geografik nomlar xalq tomonidan qo'yiladi va xalq mulki hisoblanadi. Xalq mulki esa muqaddas va daxlsizdir. Sovet hokimiyati yillarida mamlakatimiz hududida yuzlab tarixiy shahar-qishloqlaming nomlari o‘zgartirildi. Har qanday davlat, ayniqsa mustaqil davlat o‘z hududidagi geografik nomlarga befarq qaray olmaydi. Mustaqillikning shart-sharoiti, shakl-shamoili bo‘ladi. Har bir davlat o‘z mustaqilligini ta’minlash uchun dastlabki qadamlardan biri sifatida o‘z milliy toponimiyasini, ya’ni yer-suvlarning, shaharqishloqlarning milliy, azaliy nomlarini qaror toptirish, noto‘g‘ri o‘zgartirilganlarini qaytadan tiklashga bel bog'laydi. 1989-yilda 0 ‘zbekiston Madaniyat fondi huzurida Toponimiya kengashi tuzildi. Toponimiya Kengashi joy nomlarini milliylashtirish va ilmiylashtirish borasida ko'plab ishlarni amalga oshirdi. 0 ‘zbekiston istiqlol yo‘liga kirgach, Respublika hududidagi joy nomlari chinakam xalq mulkiga aylandi. Bu sohada 0 ‘zbekiston Oliy Kengashining « 0 ‘zbekiston Respubwww.ziyouz.com kutubxonasi likasidagi ma’muriy-hududiy birliklar, aholi punktlari, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, tabiiy geografik, geologik va boshqa toponimik obyektlaming nomlarini tartibga solish to‘g‘risida» 1993-yil 3-sentabrdagi qarori hamda ushbu qaromi amalga oshirish yuzasidan Vazirlar Mahkamasining 1994-yil 9-martda qabul qilingan 123-sonli qarori ayniqsa katta rol o‘ynadi. Shundan so'ng respublikamizda bir qancha shahar va shaharchalar, qishloq kengashlari hamda qishloqlaming nomlari o‘zgartirildi. Bu sohada 0 ‘zbekiston Respublikasining «Respublikada ma’muriyhududiy tuzilishi, toponimik obyektlami nomlash va qayta nomlash masalalarini hal qilish tartibi to‘g‘risida»gi qonuni (1996) ayniqsa katta ahamiyatga ega bo‘ldi. Shundan so‘ng viloyatlarga, tumanlarga, shaharlarga va boshqa aholi puntklariga kishilarning nomlarini berishga va geografik obyektlarni tarixiy voqealar sharafiga atashga chek qo‘yildi. Mustaqillik yillarida mamlakatimiz geografik nomlarini tartibga solish sohasida amalga oshirilgan tadbirlardan eng muhimi shu bo‘ldiki, xalqimizning tarixi, madaniyati va tiliga umuman aloqasi bo‘lmagan ko‘plab «qizil» toponimlar respublikamiz xaritasidan o'chirildi. Birgina Toshkent shahrida mingga yaqin ko‘cha-ko‘ylar nomlari milliylashtirildi va ilmiylashtirildi. Geografik obyektlarga nom qo'yish va ulami qayta nomlash jarayonlarini o‘rganish, bu sohada tegishli muassasalarga tavsiyalar berish toponimikaning amaliy ahamiyatini ta’kidlaydi. Yuqorida keltirilgan misollar toponimikaning yosh avlodni vatanparvarlik, millatparvarlik va obyektivlik ruhida tarbiyalashda katta rol o‘ynashini ko‘rsatadi.

IV.Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati:

1.Mirziyoev SH.M. Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz.- Toshkent:O‘zbekiston, 2016.-. 64-bet
2.Mirziyoev. SH. M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. Toshkent: O‘zbekiston, 2017.-26b.
3.Mirziyoev SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz.Toshkent:O‘zbekiston, 2017.-488 b.
4.Karimov I.A O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida-
Toshkent.:2010-y
5. Karimov I.A “ Yuksak ma`naviyat- yengilmas kuch” Toshkent 2008.
6. Karimov I. A. O‘zbekiston XXI asrga intilmoqda.
7. Nabiev A. Tarixiy ulkashunoslik. T., 1979 T., 1996 
8. Murzaev E.M. «Ocherk toponimiki». M., 1974. 
9. Nafasov T. Wzbekiston toponimlarining izoh’li lug’oti.T.,1988 4. 
10.Abdimuratov K. «Nege usılay atalg’an».N. 1965 
11. Nafasov T. Wzbekiston toponimlarining izoh’li lig’oti. Toshkent, 
1988. 
12. Nikonov V.A. Vvedenie v toponimku. M., 1965. 
13. Hakimov Z. Buxoro yaqinidagi Chorbakr majmuosi. «Moziydan 
sado» №1-2 (5-6). 2000. 70-73 betlar.