Kurs ishi mavzu: O`zbek xalqining etnalogiyasi Guruh: 206 Talaba: Abduraxmanov Sayidjon urganch 2022 reja: kirish

O`Zbek Xalqi Bayramlari Va Marosimlari Ma`Naviy Madaniyatimiz Namunalari: O`zbek xalqining madaniy marosida xalq ijod qilgan va katta ijtimoiy ahamiyatga ega turli bayramlar, ommaviy o`yinlar mavsumi va xunar-kasb marosimlari alohida o`rinni egallaydi. Bayramlar va marosimlar ijtimoiy va shaxsiy hayotning barcha tomonlarini qamrab oluvchi va kishilar o`zaro munosabatlarining turli jihatlari va shakllarida namoyon bo`luvchi muayyan urf-odatlar va an`analar, axloqiy printsiplar va huquqiy tartibotlarning tarixan shakllangan yirindisidir.
Ayrim tadqiqotchilarning fikr icha, o`zbek mavsumiy marosimlarini quyidagi turkumlarga tasnif etish mumkin:
1) qishda o`tkaziladigan gap-gashtaq yasa-yusun kabilar;
2) bahorgi marosim­lar - Navro`z, shoxmoylar, lola yoki ki­zil gul sayli, loy tutish kabilar;
3) yozgi marosimlardan «qovun sayli», «choy momo» va xokazolar;
4) ko`zgi marosimlar - xosil yig`imi bilan bog`liq «baraka», shamol chaqirish, o`zum sayli ka­bilar<sup>1</sup>.
Butun Old va O`rta Osiyoda mashhur Navro`z bayrami va marosimlari juda o’zoq davrlardan beri nishonlanib kelmokda. Bu bayram asli qadimiy dehqonchilik kalendari bilan bog`liq bo`lib, erning shimoliy yarim sharida baxorgi kecha bilan kundo`z teng kelgan kunlari 20-21 martda boshlanadi. O`sha davrda butun tabiat uyg`ona boshlaydi, er bag`ridagi barcha maxluqot va mavjudotlarning, qurt, qumursqalar, o`simlik va o`tlarning jonlanishi ro`y beradi. Bunday yangilanish jarayonining boshlanishi shamsiya (Kuyosh) yili xisobida 21 martga to`g`ri kelgan birinchi yangi kunni Navro`z deb ataganlar. O`rta asrning buyuk mutafakkiri Beruniy mazkur yil hisobining boshlanish oyi hisoblangan Navro`z yangi yilning birinchi kuni bo`lib, uning forscha nomi hali shu ma`noni takozo etadi.
Qadimgi O`rta Osiyoda va Eronda Navro`z nafaqat xalq balki davlat bayrami sifatida ham nishonlangan. Tarixiy ma`lumotlarga qaraganda, odamlarni tabakalarga bo`lib Navro`z bayramini bir oyga cho`zib har besh kunni bir tabaqaga taalluqli deb hisoblaganlar. Ma­salan, Eronda birinchi besh kunlik podsholarniki, ikkinchisi zodagon zotlarniki, uchinchi besh kunlik podsho xizmatkorlariniki, churi-malaylarniki, to`rtinchi besh kunlik va oltinchisi dehqonlarniki hisoblangan.
Navro`z bayrami katta ommaviy sayillar, xalq uyinlari, musobaqalar, sozanda va rakkosalar, masxaraboz va darbozlar ishtirokida o`tadi. Umar Hayyom bergan ma`lumotlarga asoslanib, shuni ta`kidlash mumkinki, 26 asrdan buyon nishonlanib kelayotgan Navro`z bayrami boshlanishi bilan o`zaro urushlar tuxtatilgan, yarashish shartnomalari bitilgan, hatto dafn marosimlari boshqa kunga kuchirilgan. Bu bayram shunchalik ehtiromli, kuvonchli va shodlik kunlari sifatida katta tantanalar bilan nishonlanibgina kolmay, o’zoq yaqin qavmu qarindosh va dustlarni yuqlash, kasallar xolidan xa­bar olish, marxumlar qabrini ziyorat qilish, dustlararo sadokatlikni bildirib inson kadrini e`zozlash kabi odatlarga amal kilingan.
Navro`z ham asli dehqonchilik bilan o`zviy boglik bulgan va unga tayyorgarlik kilish ishlari bilan birgalikda olib borilgan. Hozirgacha Navro`zga tayyorgar­lik dala ishlarini o`tkazish tadbirlari bilan birga o`tkaziladi: bog`-rog`larga gul va kuchatlar ekish, dalalarni ekinga tayyorlash, agrotexnika va moddiy resurslarni taxt qilish, mahalliy o`git to`plash, ariq va zovurlarni tozalash kabi ishlar bajariladi. Butun O`zbekitonda erta baxorda boshlanadigan dehqonchilik ishlaridan loyqa o`tirib qolgan arq-zovurlarni toza­lash, ularni yangi mavsumga tayyorlash alohida e`tibor talab kiladi. Mana shu paytda Surxondaryo, Qashqadaryo va Zarafshon vodiysida loy tutish, Xorazmda qazuv marosimlari o`tkazilgan. Loy tutish marosimini o`tkazish quyidagicha bo`lgan: biror kishi ariq qazuvchilar oldidan o`tib qolsa, uning qo`liga ketmon yoki beliga loy tutqazganlar. Kelgan ki­shi uni loyi bilan olishga majbur bo`lgan. Shunda u o`zining biror hunarini ko`rsatib qutilib ketadi, yoki xasharchilarga ziyofat berishga majbur buladi, yo belgilangan joyning arigini qazib beradi. U qo`shikchi bo`l­sa qo`shiq aytishi, baxshi bulsa doston kuylashi, polvon bo`lsa kurash tushishi, temirchi bo`lsa ariq qazish uchun zarur bo`lgan asbob-uskunalar yasab yoki ularni to’zatib berishi lozim. Agar aytilganlardan birortasini bajara olmasa, u belgilab berilgan erdagi ariqni qazib, so`ng o`z yo`liga ketishi mumkin.
Dehqonchilik va chorvachilik bilan bog`liq yana bir muhim marosimlardan qurg`okchilik vaktlarida yomgir chaqirish urf-odatlari ham qadimdan saqlanib kelgan. Lalmikor dehqonchilik va chorva bilan shugullanuvchi aholi uchun bahor hamda yozning ilk oylarida yomgirga katta extiyoj seziladi. O`zbeklar va boshqa O`rta Osiyo xalqlari tabiiy, ya`ni yomgir suvlari bilan sug`oriladigan ekinlarni lalmi (qayroqi) deb nomlagan. Bunday dehqonchilik yogingarchilik bulmagan oylarda xavf ostida qolgan. Shuning oldini olish maksadida utkaziladigan maxsus marosimlardan «sustxotin», «suvxotin», «chala xotin» kabi yomgir chaqirish udumlari keng tarqalgan.
Marosim maxsus belgilangan kun va vaktda o`tkazilgan. Ammo bu kun xalk tasavvurida kabul kilingan irimga qarab xaftaning baxtli kuniga tugri kelishi zarur bulgan. Marosimning birinchi bosqichi tashkiliy ishlardan boshlangan, unga epchil va uddaburon shaxs-lardan tashkilotchi mutasaddi tayinlangan. U marosimga kerak bulgan narsalarni tayyorlagan. Bunday nar-salar, masalan, o`zbeklarda bitta bo`sh kovoq, ikkita qamish naycha, ikkita toshbaqa, bitta eshak va xayr-sadaka solish uchun bitta xurjundan iborat bo`lgan. Eng muhim narsa shuki, yorochdan kurikchi shaklida-: kug`irchoqyasalib, u poliz ekinlari O`rtasiga qo`yilgan va qari ayolning kuylagi kiygizilgan. Shundan sung marosimning asosiy kismi — ikkinchi bosqichi, ya`ni ni utkazish boshlangan. Marosimning ancha keng tarqalgan xili Jizzah Kashqadaryo va Surxondaryo viloyatlarida utkazilgan. Chүnki bu erlarda lalmikor ekinlar kup ekiladi. Marosim belgilangan kun va vaktda besh ayol maxsus tikilgan kug`irchokda qari ayolning kuylagini kiydirib, bir ayol uni kutarib oladi, qolganlari uning ortidan ergashib, qishloq yoki maHalladagi xonadonlarga «sust xotin» kushirini nakorat bilan aytib birma-bir kirib chiqadi. Uy egasi ularni xursandchilik bilan qarshi-lab, kurirchoqustidan suv sepadi va imkoniyatiga qarab xayr-exeonlar qiladi. Aytiladigan qo`shiqda dehqon sepgan burdoyning mul hosil berishi, xonadonlarga xursandchilik keltirishi, el-yurtga tukinchilik va qut-baraka berishi ta`kidlanadi, eng muhimi, yomgir xadya etish «sust xotin» dan iltijo qilinadi. Marosimlar mul bulsin, sust xotin, Dehqonning uyi tulsin, sut xotin, Yomg`irlarni yordirgin, sust xotin, emonning uyi kuysin, sust xotin... Osmondan tomchi tashlab, sust xotin, Elu yurtni tuydirgin, suet xotin. Ayrim axborotchilarning xabar berishicha, taxminan 40—50 yillar mukaddam qishloklarda «sust xotin» marosimi har yili baxorda ikki-uch marotaba utkazil­gan. Unda kug`irchoq o`rniga ishtirokchilardan biriga ayol kishining kuylagi kiydirilib, suv ana shu kishining ustidan sepilgan. 15—20 kishi tuplanib, yarim yalang`och ikki kishini eshakka bir-biriga karatib mindirganlar. Ularning o`rtasiga ikki toshbakani -oyogidan boglab, eshakning ikki tomoniga osiltirib qo`yganlar. Mingashgan kishining biriga suv solingan kovoq tutqazilgan, ikkinchisiga bir-biriga boglangan ikki qamish naycha berilib, naychalar suv solingan ko­voq idish ichida aylantiriladi va guvillab ovoz chiqaradi. Bu ovoz guyoki qiynalgan toshbaqalarning ovoz chiqarishiga taklid hisoblanadi. Qolgan ishtirokchilar eshakka minganlarning orqasidan ergashib, «sust xotin» qushigini aytib qishloqdagi xonadonlarni birma-bir aylanib chitsadilar. Uy egasi eshakka mingan kishilarning ustidan suv sepib, marosim ishtirokchilariga xayr-sadaka beradi. Beriladigan narsalar aoo-san non, don, qand-qu rs, ba`zan uloq, quy, Hattoki sigir, ot yoki nakd puldan iborat bulgan.
Yomgir chakirish marosimining Buxoro viloyatining Qorakul va Olot tumanlaridagi o`ziga xos maxalliy xillaridan biri ijro etilgan «chala xotin» qu shigi bilan ma`lum. Bunda ham yogochdan yasalgan ayol kuylagi kiygizilgan qu girchoqni bir ayol qishloq buylab uyma-uy aylantirib xayr-sadaqa yigadi. Uning orqasidan besh-olti bola xurjun kutarib yuradi. Bolalar - xonadonlarga kirib qo`g`irchog`ini aylantirib, yomgir yog`ishini tangridan tilab, «chala xotin» qo`shigini kuylaydilar:
Aylanadi chala xotin,
Urgiladi chala xotin.
Onamning tungichiman,
Qozonning kafgichiman,
Yomgirning yog`gichiman,
Xudo bersa, obi raxmat yog`aversin.
Aylanadi chala xotin,
Urgiladi chala xotin.
Marosim oxirida jamgarilgan narsalar hisobiga uning ishtirokchilari butun kishloq yoki mahalla aholisiga is chiqaradi. Odatda is chiqarish kishloqning go`zarida yoki sulim joylaridan birida utkazilgan.
«Choy momo» marosimida aytiladigan qushiq mazmuni xam dikqatga sazovor. Etnograf A. Divaev asrimiz boshlarida yozib olgan matnda shamol xomiysiga murojaat qilishni, etilgan don boshoklari payxon bulayotganligi, em-xashak va poxol g`aramlari sochilib, kishloqni bezor kilayotganligi aytilishi bilan birga «choy momo»ga qarab, «buronni tindiraman, emishingni sindiraman, boshingga ulim keltiraman», deb duq-pupisa xam qilinadi. Qo`shikchilarga, marosim ishtirokchilariga saxiylik kilib, mul sadaqalar berib, xudoyi kilib shamolni haydaymiz, degan murojaat bilan tugaydi.
Shamol chaqirish yoki uni tuxtatish marosimi nafakat ezda, balki ko`z faslida ham utkazilgan. Chunki yoz faslida xamma narsa pishib etishganda surunkali qattiq shamol zararli bulsa, ko`zda pishikchilik paytida donni yanchib, somonni tozalash uchun shamol esishi talab etilgan. Ilgari o`zbeklarda va boshtsa turkiy xalqlarda shamolni tuxtatish yoki chaqirish maksadida o`tkaziladigan mazkur marosim keng tarkalgan, ammo hozir butunlay yuqolib ketgan. Yoz fasli bilan bogliq ijtimoiy mazmundagi sayil va marosimlar pishikchiliq ekin-tukin va ilk xosillar, kishga tayyorgarlik kabi hayotiy muammolarni ifodalaydi. Yoz faslida kishilar qishning g`amini eydi, dastlabki yigim-terimni boshlaydi, ayniksa urim paytlari dehqon uchun eng kuvonchli va mas`uliyatli davr hisoblanadi. Qishga tayyorgarlik, oziq-ovqat, sabzavot, kiyim-kechaq turar joy va uy-ro`zgor ramzlari bilan bogliq tashvishlar rang-barang va turli maro-simlarni yo’zaga keltirgan. Shulardan biri oxirgi tugam burdoyni urib olish marosimi hisoblanadi. O`zbeklarda bu marosimning «Oblo baraka» (G`allaorol atroflarida) deb nomlanishi islom ta`sirida paydo bulgan. Xorazmda so`nggi tutam bug`doy yig`ilib, xirmon tugatilganda ustiga kesak qo`yiladi, shunga qarab uni «baraka kesagi» deb ataganlar. Mazkur marosim asosan burdoy urimida qatnashgak xasharchilar ishtirokida utkazilgan. Ma`lumki, hashar o`zbek xalkining ijtimoiy xarakterga ega eng ajoyib, kuhna an`analaridan hisoblanadi. Hashar dastlab quni-qushni, qavmu qarindosh, xamkishloqlarning yordami bilan utkaziladigan jamoaviy ishlar, jumladan, uy qurish, ariq qazish, kuprik qurish, xovo`z yoki quduq tozalash, ekinni urib olish kabilardir. Ekin urimi vqti xayotning nihoyatda muhim va mas`uliyatli vakti hisoblanib, etilgan hosilga ko`z tegmasin, barakali bulsin, deb turli rasm-udumlar, irim-sirimlar va marosimlar o`tkazilgan. O`zbeklarda ilgari o`rim boshlashdan oldin hatto qurbonlik qilish odati bulgan. Ayniqsa jamoaga tegishli yoki vaqf erlaridagi xosilni yig`ib olish tantanali utkazilgan.
Afsuski, bunday xalq uyinlarining kupchiligi unutilib ketgan. Hozirgacha saklanib kelayotgan uyinlardan milliy kurash, ot chopish va uloquyinlari va boshqa an`anaviy mashq­lar keng tarqalgan. Hozir o`zbek yoshlarining kupchili­gi zamonaviy sport turlari bilan shug`ullanib kelmokdalar.


XULOSA
O`zbek xalkining ijtimoiy, oilaviy-maishiy va shaxsiy turmushida diniy tasavvurlar muhim o`rinni egallab kelgan. Din ibtidoiy jamoa to’zumidan hozirgacha xalkimiz ma`naviy madaniyatining tarkibiy kismi sifatida jamiyatning, oila va shaxs xryotining barcha hujayralarigacha singib ketgan. Uning ildizi eng qo dimiy tosh davriga borib taqo ladi va butun keyingi tarixiy tarakkiyot jarayonida turli shaklda namoyon bulib kelgan.
Paleoantropologiya va arxeologiya fanlarining yutuqlariga qaraganda, insoniyat tarixida juda o’zoq vakt ikki yarim milliondan ortiq yillar davomida din bulmagan. Olimlarning fikricha, neolit, ya`ni yangi tosh davrida yashagan odamlar tabiatning daxshatli kuchlari oldida ojizligidan bir qator noto`g`ri, xayoliy tasavvurlar ta`sirida bulganlar. Bunday holat ularni dafn marosimida ayrim irimlarga rioya qilishga undagan. Ba`zi neandertal` makonlarda uliklarning muayyan tartibda kumdirilganligi bunga dalildir. Shunga asoslanib ayrim olimlar dastlabki diniy e`tiqo dlar neandertallarda paydo bula boshlagan, degan fikrga kelganlar. Mazkur fikrni tasdiqlash uchun Janubiy O`zbekistondagi Teshiktosh gorida kumilgan 8—10 yashar neandertal` bola jasadining suyaklari va boshqo topilmalarni xrm kursatadilar. Bu makonda jasad muayyan holatda dafn kilingan, o`likning bosh suyagi tevaragida echki shoxlari erga kadalgan, muddat yokilgan olov izi mavjud. Balki olov ibodat bilan borliq marosim tufayli yoqilgandir, deb faraz kilinadi. Teshiktoshdagi jasad buklanib, yonboshlab uxlayotgan kishini eslatadi, uning oyoq-quli borlangan bulishi ham mumkin. Mazkur ko`mish marosimi hozirgacha saklanib kelgan. Masalan, Yangi Gvineya papuaslari o`lik qaytib kelib urug`doshlariga zarar etkazmasin, deb jasadning qul-oyogini borlab dafn qiladilar.
Afsuski, arxeologik ma`lumotlar nixoyatda kam, ularni jonlantirish va tuldirish, jonsiz buyumlarni gapirtirish uchun etnografik tadkiqotlarga muro-jaat kilishga to`g`ri keladi. Fanda qabul kilingan tasniflashga binoan ibtidoiy dinning eng qadimiy shakllaridan biri totemizm bulib, u ilk ururchilik jamiyati davrida paydo bulgan. Totemizm tushunchasi ayrim shaxsning yoki bir guruh kishilarning, urur yoki kabilaning kupincha qandaydir bir hayvon yoki o`simlik bilan, ba`zan jonsiz moddiy buyum yoki tabiat xrdi-salari bilan rayritabiiy yakinligi, xatto konqarindoshlik aloqasi bor, degan e`tiqodni anglatadi. Bu dinga sirinuvchilar o`zi yoki ururning barcha a`zolarini muayyan xayvon, usimlik va boshka narsadan kelib chikqan degan tasavvurga tayanadi. Ayrim totemistik tasavvurlar sarqitlarini O`zbeklarning oilaviy-maishiy urf-odatlarida hozirgacha uchratish mumkin. Ma­salan, otga sirinish va uning gushtini iste`mol ki-lishdagi irimlar, muqaddas qushlar (kaptar, musicha va xokazo) va xayvonlarning suyagi (ayniqo a kalla suyagi), tirnori, pari va xrkazolarni tumor shaklida ishlatish, ba`zi jonivorlarning nomi bilan ayrim ururlar yoki qo bilalar (taka, qurt, serka va xrkazo)ning atalishi, uylar va toklarda kuchqor shoxining osib qo`y ilishi kabilar totemistik tasavvurlar qol-diklari ekanligini tadkiqotchilar kayd kilganlar.
Yana bir qadimiy din shakllaridan fetishizm (portugalcha «feytisho» so`zidan tumor, seholangan buyum degan ma`noda) din tarakqiyotining barcha poronalari-da ibodatning muxim elementi sifatida oddiy, ilk dinlardan to xozirgi murakkab jaxrn dinlarigacha hammasida namoyon buladi. Ammo qaysi davrda va kanday shaklda namoyon bulmasin fetishizmning moxiyati shundaki, daxshatli tabiat yoki berahm ijtimoiy kuchlar oldida ojizlik kilgan odam xurofiy tuyrulari asosida kandaydir g`ayri-tabiiy kuchdan madad kutadi, uning ximoyasiga umid boglaydi.
O`zbeklarda fetishizmning eng yorkin namunasi yomg`ir chaqirish marosimida kullaniladigan sehrli yada toshidir. Dastlab bu to`g`rida XI asrda Maxmud Qashg`ariy ma`lumot beradi. Uning ta`rificha, turkiy xalq­larda «yomg`ir, shamol va boshqalarni talab kilish uchun maxsus toshlar (yada toshi) bilan fol ochish odatidir. Bu odat ular orasida keng tarkalgandir. Men buni yarmolar shaxrida o`z ko`zim bilan kurdim. U erda paydo bulgan bir yonrinni sundirish uchun shunday fol kilingan edi. xudoning amri bilan ezda qo r yordi. Ko`z oldimda yon­rinni sundirdi». Boshka tarixiy-etnografik adabiyot-larning aksariyatida tarixiy xalklarning kupchiligida ob-xavoni o`zgartiruvchi seholi kudratga ega bulgan toshlarning yada (jada), sata, D`ada deb yuritilishi haqida xabar beriladi. «Yada» so`zi turli fonetik shakllardagi variantlardan iborat bulib, uning etimologik asoslari xakida adabiyotlarda xar xil izoxlar mavjud. Tadkiqo tchilar «yada toshi» so`zining o`zbek tilida qo dim zamonlardan buen keng tarqalganligini kayd kiladilar. Fol`klorist B. Sarimsoqovning yozishicha, 1973—1982 yillarda utkazilgan dala izlanishlari natijasida kuplab axborotchilar yaqin paytlargacha o`zbeklar o`rtasida ham yomgir yordiruvchi toshlar bulganligi, hozir esa ularning yukolib ketganligi to`g`risida ma`lumot berganlar.
Totemistik tasavvurlar va fetishizm bilan bogliq nixryatda keng tarqalgan va xozirgacha saklanib kelgan ilk din shakllaridan yana biri magiya (sehrgarlik) xisoblanadi. Magiya yolgon va ko`zga kurinmaydigan sehrli aloqa va ta`sirlarning tabiatda mavjudligi-ga ishontirish, ayrim xollarda odam bilan tabiat ur-tasidagi munosabatlarga o`zaro ta`sir utkazish, bir odamning ikkinchi bir shaxsga ta`sir kila bilish kobiliyatiga ega ekanligidan iborat diniy e`tikoddir. Bu e`tiqod asosida ayrim odamlar muayyan usul va vositalar orqali tabiatga va boshqa odamlarga o`zi istaganicha foyda yoki zarar etkazish mumkin, degan tushuncha xosil qilganlar. Buyum va hodisalarning afsonaviy kuchga ega ekanligiga ishonish baxt va omad keltiruvchi yoki balodan saklovchi har xil tumor va tilsimlarning paydo bulishiga, yaxshilik va yomonlik-dan iborat turli irim va harakatlarning kelib chiqishiga sabab bulgan. Sehrgarlik bilan tabiiy hodisalarni o`ziga buysundirish yoki ayrim shaxslarga ta`sir kilish makxadida utkaziladigan xatti-harakatlar va shu bilan shurullanadigan shaxslar bizning davrimizga etib kelgan. Hozirga qadar o`zbeklar orasida qullanilib kelinaetgan kinna, badiq burey va avrashlar bevosita so`zning sehr-jodu qudratiga asoslangan. Zamonamizda keng tarqalgan ekstrasenslar ham so`z magiyasidan zur mahorat bilan foydalanadilar. Asli Qur`on uqish yoki tilovat kilish ham so`z sehri bilan bogliq.
Marosim fol`klori to`g`risida jiddiy tadqiqotlar olib borgan iste`dodli olim B.Sarimsoqov so`zning magik qudratiga asoslangan o`zbek marosimidagi janrlar o`zida xalkning qadimiy e`tikodiy tasavvurlarini, demonologik qarashlarini nisbatan tula aks ettiradi, deb xakli ravishda qayd kiladi.
Maxmud Koshgariy «badik» atamasiga izoh berib «badik—titroq, larza», bazik bezdi, ya`ni qattiq titradi, deb ta`riflaydi. Ayrim tadkiqotchilar «bazik» so`zini «bezgak» bilan boglab izoh laydilar. Demaq badik kishi tanasiga suvchechaq kizilcha yoki eshakemi toshganda bemor qattiq isitma qilib qaltiraydi, shu asosda kasallik nomi va uni daf kilish bilan bogliq davolash va urf-odat yo’zaga kelgan. Badikxonlarning ta`rificha, badik yomon ruxlarning oziq-ovqat, kiyim-kechaq kishilarning o`zaro muloqo ti orqali inson tanasiga kirib olishi natijasida paydo buladi
B. Sarimsokov, G. P. Snesarev, V. N. Basilov kabi olimlarning tadqiqotlari shuni kursatadiki, badikxonlik o`zbeklar bilan bir qatorda O`rta Osiyolik barcha turkiy xalqlarda mavjud bulib, dinning ilk shakl-laridan shomonizmga borib taqaladi.
Tarixiy-etnografik tadkiqotlarga qaraganda, dastavval tabiat hodisalari va kuchlarini iloxiylash, xamisha tirilib turadigan tabiatning abadiyligini ifodalovchi motam-ma`raka marosimining markaziy siymosiga aylangan xudo obrazi ayollarning xomiysi sifatida butun Sharq mamlakatlarida, kadimgi Misr, Yunoniston, Rimda utkaziladigan maxsus bayramlarda namoyish kilingan.
O`zbek elida uchraydigan, odatda «mozor» yoki «avliyo» nomi bilan dongi chiqqan muqaddas joylar turli zamonlarga taallukli bulib, har xil diniy tasavvurlarni o`zida mujassamlashtirgan sinqo etik (aralash, qurama) xarakterdagi diniy e`tikodlardir. Eng qadimiy davrlarga oid tabiat kuchlariga siginish bilan bogliq mu­qaddas hisoblangan uyulma yoki galati shakldagi toshlar, erga qadalgan tayoq yoki hamma yogiga latta-puttalar osilgan yakka daraxtlar hozirgacha kup joylarda uchraydi. Rayritabiiy shakldagi gorlar va qoyalar, shifobaxsh buloqlar va keksa daraxtlar ham ziyoratgohlarga aylangan. Masalan, Surxondaryo viloyatidagi «Chilon ota», «Chinor bobo», «Anjir ota», «Murch bobo» kabi avliyo daraxtlar, Boysun va boshqa tor bagridagi «muqaddas» balikli buloklar, Fargona vodiysi va Ushdagi «Taxti Sulaymon» nomli muqaddas qoyalar, Namangan yaqinidagi ancha masofaga cho`zilgan gor, Sulton Uvays toridagi «muqaddas» tosh koyalari, Buxorodagi Lesak xovo’zi va hokazolar tabiatga sig`inishning yorqin dalillaridan.