Kurs ishi mavzu: “O’smirlik davrida kasbiy qiziqishlarning namoyon bo’lishi”

Muvofiqlashtirish – sub’ektning o‘z maqsadlariga erishish uchun xizmat qiluvchi attityudni (munosabatni) ob’ektga nisbatan yo‘naltira olishi;
Bilish - u yoki bu ob’ektga nisbatan attityudning (munosabatning) soddalashtirilgan xulq-atvor ko‘rsatmasini ta’minlay olishi.
Ifodalilik – shaxs o‘z–o‘zini idora qilishida attityud (munosabat) shaxs sifatida o‘zini ifodalash uchun sub’ektning keskin tang holatlardan xalos qilish usuli sifatida namoyon eta olishi.
Himoya – attityudning (munosabatning) shaxs ichki ziddiyatlarini bartaraf etishga xizmat qilishi.
Demak, aytish mumkinki, munosabat motivining mazkur to‘rtala vazifasi ham o‘quv faoliyati jarayonida o‘quvchi shaxsini faollikka undovchi mezonlardir. Chunki, faoliyat omillari, jumladan o‘quv faolligi hamisha o‘quvchi shaxsi ustanovkalariga hamohangdir. Bu hamohanglikni to‘liq xis etgan holda, munosabatni yanada kengroq ko‘lamda «ijtimoiy ustanovka» nomi bilan e’tirof etish qabul qilingan. Bu esa ijtimoiy psixologiya fani uchun muhim bo‘lgan munosabat metodologiyasini nazariy–ilmiy jihatdan yanada oydinlashtirishga xizmat qiladi.
Munosabat motivlari va ijtimoiy ustanovka uyg‘unligining talqin qilinishi o‘quv faoliyatiga nisbatan faol-ijobiy munosabat mezonlarini yanada chuqurroq talqin qilish uchun zamin yaratadi. Jumladan P.N.Shixirev tomonidan ustanovka insonning o‘z-o‘zini idora qilishida va samarali faoliyatida namoyon bo‘luvchi jarayon ekanligi va uni o‘zgartirish uchun dastavval shu jarayonni o‘rganish muhimligi borasida keltirilgani ilmiy dalillari va xulosalari hozirgi zamon ijtimoiy psixologiya fanining munosabat va faollik amaliyoti bilan bog‘liq ilmiy tasavvurlarni shakllantirishda muhim o‘rin tutganligini ko‘ramiz. Shunday qilib, ijtimoiy ustanovka mezoni bo‘yicha yuqorida qayd etilgan tadqiqotlar tahlili bugungi ijtimoiy–iqtisodiy taraqqiyot talablariga mos shaxs va faoliyat uyg‘unligini ta’minlashga xizmat qiluvchi munosabat motivatsiyasi omillarini ishlab chiqishda va tadqiq qilishda o‘ziga xos nazariy va amaliy ahamiyatga ega bo‘lgan metodologik yo‘nalishlarni ochib beradi. Olib borilgan nazariy-ilmiy tahlillar mavzu darajasidagi muammolarni, kichik maktab yoshi davrida o‘quvchi shaxsining o‘quv faolligiga munosabat motivatsiyasini o‘raganish va tadqiq qilish bilan bog‘liq tadqiqotlarning bugungi kunda taqchilligi va shu bilan birga nihoyatda dolzarbligini ko‘rsatdi. Albatta, munosabat motivatsiyasi tushunchasi barcha psixologik fanlarning muhim ob’ekti sifatida hamisha olimlarning diqqat markazida bo‘lgan. Ayni paytda, Rossiyadagi mamlakatimiz olimlari ham mazkur muammoning o‘ziga xos jihatlari haqida ilmiy tadqiqotlar olib borganlar. Bu boradagi ilmiy adabiyotlar, tadqiqotlar va ilmiy mushohadalar tahlili quyidagi xulosalar chiqarishni taqozo etadi.
Shaxsning u yoki bu faoliyatga yoki bu faoliyatga yoxud faollikka bo‘lgan munosabat motivatsiyasini o‘rganish borasida bugungi kunda turli xil munozarali qarashlar mavjud bo‘lib, uning ortida har bir ilmiy tadqiqotchining o‘z pozitsiyasi, ilmiy maqsadi, ilmiy g‘oyalari, salohiyati va shaxsiy fikr-mulohazalari mujassamlashgandir. Ayni paytda, aytish joizki, munosabat mezoni shaxs ijtimoiy taraqqiyotining, o‘z-o‘zni rivojlantirishning o‘z ichki hissiy xayrixoxligining, bir so‘z bilan aytganda shaxs “men”ligi namoyon qilishning muhim omili sifatida olimlar e’tiborini tortgan doimiy tadqiqotlar ob’ekti hamda sub’ektiga aylantirilgan. Shu bois alohida ta’kidlash mumkinki, munosabat mezoni qay yo‘sinda tadqiq qilinmasin baribir shaxsning ijtimoiy shakllanishi, taraqqiyoti va o‘zligini anglashi, ma’naviyati va dunyoqarashi namoyon etilishining muhim omili sifatida ilmiy mushohadalar ob’ekti va sub’ektiga aylanib qolaveradi. Munosabat tushunchasi va uning mezonlari ijtimoiy-psixologik muammo sifatida talqin qilinishi ijtimoiy psixologiya fani uchun muhim bo‘lgan munosabatning o‘ziga xos yosh, hududiy, individual va etnopsixologik jihatlariga yanada jiddiyroq e’tiborni qaratish imkonini beradi. Bu imkoniyat esa o‘smir shaxsi va uning o‘quv faolligini ta’minlashga xizmat qiluvchi munosabat motivatsiyasi haqidagi ilmiy tasavvurlarni empirik jihatdan asoslab berilishga izn beradi.
Mavjud adabiyotlar tahlili munosabat motivatsiyasi tushunchasini nazariy-ilmiy hamda metodologik jihatdan asoslash bilan birga uning o‘smirlik yoshidagi kasbiy qizishlarni shakllanishida o‘quvchilar faolligini ta’minlashdagi o‘rni beqiyos ekanligini va bu jarayonni aniq yo‘naltirilgan yangi empirik ma’lumotlar natijalari bilan boyitgan holda o‘rganish va tegishli ilmiy xulosalar chiqarish muqarrarligini ko‘rsatdi. Tadqiqot maqsadlaridan kelib chiqib, olib borilgan ilmiy-nazariy mushohadalarga tayangan holda shuni aytish mumkinki, o‘smirlarda kasbiy qiziqshlarga munosabat motivlari tarkibida faoliyatga munosabat motivatsiyasi shakllanishining o‘ziga xos ijtimoiy-psixologik xususiyatlarining namoyon etilishi ma’lum ierarxik tizimga ega bo‘lgan “kasbga munosabat”, “ o‘quv jarayonida kasbiy komponentlari”, “shaxs umumiy yo‘nalganligi kabi mezonlar asosida belgilanadi va baholanadi.
O‘smirlarda kasbiy qiziqishlarning shakllanishini o’rganish usullariO‘smirlik yoshiga o’tish o’quvchilarning o‘qish faoliyatidagi muxim qayta o’zgarishlar bilan bogliqdir. O‘qish faoliyatining yangi va yukorirok bosqichi uning mustaqillik darajasi bilan belgilanadi. D.B.Elkonin, T.V.Dragunova va boshqa psixologlar materiallarining kursatishicha, o‘smirlik yoshining dastlabki davrida o‘qish faoliyati taraqqiyotining bosqichlarida juda katta xar xillikni kuzatish mumkin. Mustaqil ishlarni elementar darajada ham tashkil kila olmaydigan, nixoyatda past, quyi bosqichdan bosqichdan boshlab, mustakil ishlar faqat uy vazifalarini bajarishda kuzatiladigan qator oraliq shakllardan o’tib, yangi materiallar va xatto bilimlarning yangi soxalari (astronomiya, mexanika, radiotexnika) mustaqil o’zlashtiriladigan eng yuksak bosqichlarni kuzatish mumkin. Biroq taraqqiyot nuqtai nazaridan so’ngngi bosqich istiqbolidir. o‘smirlik yoshining boshlanishi o‘qish faoliyati eng yuksak bosqichining tarkib topa boshlashi bilan boglanadi. o‘smir uchun bilish extiyojlarini kondirishga karatilgan mustakil bilim orttirish tarzidagi o‘qish faoliyatining ma’nosi sekin-asta ochila boshlaydi.
Voqelikka bo‘lgan ongli munosabatning uchuman o’sishi bilan o‘smirlarning o‘qishga bo‘lgan ongli munosabatlari sezilarli darajada kuchayadi. O’zlarining o‘qish faoliyatlarida ular sekin-astalik bilan shaxsiy ma’no kasb etadigan xakikiy, chukur bilimlar bilan yangicha munosabatlarda boglangan yangi, yuksakrok bosqichga kutariladilar. Rus psixologlarining tadqiqotlari shuni belgilab berdiki, o‘smirlar o‘qish faoliyatining motivlari murakkab tuzilishga egadir. O’smirlar o‘qish faoliyatining motivlari tarkibiga keng ijtimoiy motivlar (bilim orttirishning ijtimoiy jixatdan muxim ekanini anglash, mustakil xayot va mexnatga tayyorlanish uchun o‘qish zarurligi), aslida muvaffakiyatga intilish, izzat nafs bilan boglik bo‘lgan bilish motivlari va shaxsiy motivlar (bolalar jamoasida obru kozonishga intilish va raxbarlik rolini uynash) birga kushilib ketgandir. Bunda ba’zan qarama-qarshilik kuzatiladi: bilim orttirishga bo‘lgan intilish maktabdagi o‘qishga befarq yoki xatto salbiy munosabatda bo’lish bilan, maktabdagi baholarga «xushchakchak-mensimaslik» (D.B.Elkonin) munosabati bilan aralashib kushilib ketishi mumkin. Bu o‘qishdagi u yoki bu xildagi muvaffakiyatsizlikka, o‘qituvchi bilan bo‘lgan nizoga nisbatan uziga xos reaksiya bo’lishi mumkin. o‘smir odatda o’zining o‘qishdagi muvaffaqiyatsizliklarini qattiq ichdan kechiradi, lekin uning izzat nafsi ba’zan bu muvaffakiyatsizlikka bo‘lgan haqiqiy munosabatni nikoblash xoxishini tugdiradi. Natijada o’quvchi o‘qishdagi muvaffaqiyatlarga o’zini mutlaqo befarkdek va beparvodek tutadi, xatto soxta mardlik kursatmokchi bo’ladi. o‘smirning o‘qishlarining paydo bo’lishi (kitob o‘qish, shaxmat uynash, filyatiliya, ya’ni marka tuplash va boshqalar) bilan tushuntirish mumkin.
Nixoyat, o‘smir xotirasining o’ziga xos xususiyati ancha murakkab assotsiatsiyalarni, yangi materialning eskisi bilan boglanishini aniklash, yangi materialni bilimlar sistemasiga kiritishdir. Yu.A.Samarin va uning xodimlari bilimlar tizimini tarkib toptirish jarayoni xar xil darajadagi assotsiatsiyalarni belgilab olishga aoslanishini aniklaganlar. o‘smir kichik maktab yoshidagi bola uchun xarakterli bo‘lgan ayrim assotsiatsiyalar (Yu.A.Samarinning fikricha, lokal assotsiatsiyalar) va alohida sistemali assotsiatsiyalar (bir-biridan ajralgan xolda mavjud bo’ladigan aloxida masalalarga doir xususiy bilimlar) xosil qilishdan ancha yukori darajada-fanlar ichidagi (sistemalar ichidagi) assotsiatsiyalarni (ukeuv predmeti ichidagi bilimlarini aks ettiruvchi assotsiatsiyalarni) tarkib toptirish darajasiga utadi, o‘smirlik yoshining oxirida eng yuksak darajaga-fanlararo (sistemalararo) assotsiatsiyalarga utish uchun sharoit yaratiladi. Bu turli o’quv predmetlarining materiallarini bir-biri bilan boglash, xar xil fanlardan beriladigan bilimlarning umumiyligini, birligini tushunish imkonini beradi.
Diqqatning taraqqiy etishi ma’lum ziddiyatlari bilan: bir tomondan, o‘smirlik yoshida barkaror, ixtiyoriy diqqatning tarkib topishi bilan, boshqa tomondan, o‘smirdagi taassurotlar, kechinmalar, jushkin aktivlik va impulsivlik ko’pincha bekaror diqqatga olib borishi bilan, uning tez chalgishi bilan ajralib turadi. Hama narsa ish sharoitiga, materialning mazmuniga, ukuvchining kayfiyati va psixik xolatiga, uning ishga bo‘lgan munosabatiga bog’liqdir. Diqqatning tanlovchilik kobiliyati, ya’ni uning turlicha xarakteristikasi usha narsaga bo‘lgan qiziqish kulami va darajasiga boglik bulishi o‘smirda juda yakkol ifodalangan. Bu darsda (uzi yoktirmagan darsda) e’tiborsiz va parishonxotir bslib utirgan ukuvchi boshqa, uzi yaxshi kurgan darsda nixoyatda, xushyor, fikrini bir yerga tuplab olib, xech narsaga mutlako chalgimasdan bemalol ishlashi mumkin.

Tadqiqotlar shuni ko’rsatdiki, o‘smirlik yoshida diqqatning ko’lami, shuningdek, diqqatni bir operatsiyadan boshqa operatsiyaga karatish, faoliyatning bir turidan boshqa turiga jalb etish qobiliyati sezilarli darajada ortadi. Kichik maktab yoshidagi ukuvchilardan farkli ularok, o‘smir uchun odatda uz faoliyatini uzgartirishga kandaydir aloxida psixologik tayyorgarlik ko’rish talab etilmaydi.

Diqqatni tashkil etishning eng yaxshi usuli o‘qituvchining qandaydir aloxida usullarni qo‘llanishga emas, balki o‘qish faoliyatini o‘smirda diqqatni uzoq vaqt mobaynida biror narsaga chalg‘itish uchun na vaqt, na istak va na imkoniyat kolmaydigan kilib uyushtira olishiga boglikdir. Kizikarli ish, kizikarli dars o‘smirni shunchalik kamrab olishga kodirki, u juda uzoq vaqt davomida zo‘r ishtiyoq bilan ishlaydi. Shunisi ham borki, o‘smir uchun qiziqarli bo‘lgan narsa-hamisha ham shunchaki qiziqarli narsa emas. Ishning bir turidan boshqa turiga vaqti-vaqti bilan o‘tib turiladigan mazmunli mashg‘ulotlar, aktiv bilish faoliyati-ana shu narsa darsni o‘smir uchun kizikarli darsga aylantiradi, anna shuning uzi uning diqqatini uyushtirishga yordam beradi. N.F.Dobrinin va uning xodimlarining tadqiqotlari shuni kursatadiki, o‘smirlar irodaviy zo‘r berish bilan ushlab turiladigan ixtiyoriy diqqtdan keyingi diqqat deb ataladigan diqqatga tobora ko’prok utib bormokdalar. Bu diqqat oldindan uylab qo‘yilgan va muayyan maqsadga karatilgan diqqat bo‘lib, ishga «kashfiyotlar»ga bo‘lgan qiziqishning asta-sekin ortib boishi asosida yuzaga keladi, shunga ko’ra ham bu diqqatni tutib turish uchun irodaviy kuch sarflash talab etilmaydi.

O‘smirlik yoshida fikrlash faoliyachtida muxim siljishlar yuz beradi. Kichik maktab yoshida erishilgan tafakkur taraqqiyotining darajasi o‘smirga fan asoslarini muvaffakiyatli va sistemali o‘rganish imkonini beradi. O‘rganiladigan fanlarning mazmuni va ukuv kurslari tuzilishining mantiki bilimlarni uzlashtirishning yangi xarakterini, mustakil tafakkurga tayanishni talab etadi, abstraksiyalash va umumlashtirish, takkoslash, muloxaza yuritish, xulosalar chikarish, isbotlash kobiliyati zarur bo’ladi. Birok, shuni nazarda tutish kerakki, hama o‘smirlar ham isbotlovchi tafakkurga osongina utavermaydilar. Ulardan ba’zilariga, masalan, umumlashtirilgan geometrik isbot g‘oyasining o‘zi tushunarli bulmaydi: o‘zingning xaq yoki noxaq ekanligingni ko‘rib turib ishonch xosil qilganingdan keyin isbotlab o‘tirishning nima keragi bor. O‘smirlardan biri xayron bo‘lib, bunday deb javob bergan: «o‘qituvchi doskaga ikkita teng uchburchakni chizadi va ularning teng ekanligini uzoq vaqtgacha tushuntirib o‘tiradi».

Ta'lim oluvchilarning fanlarga qiziqishlari faol fikr yuritishi o’qitilishining asosiy maqsadi, ularni dastlabki taxsil vaqtidan ilmiy izlanish-tadqiqot ishlariga jalb etish, uning natijalarini amaliyotga tadbiq etish va shu bilan birga mustaqil mutaxassislarni tarbiyalashdir.
Talabalarni fanlarga qiziqishlarida axborotlarni tahlil etishda annotasiyalar, qisqacha ko’chirma, konspekt yozuvlarni keng qo’llash kerak. Qayta ishlanayotgan axborotlarni tahlil qilish, bu o’ta muhim, ilmiy izlanishning bosqichlaridan biri hisoblanib, unda bo’lgan barcha axborotlar bo’yicha bir butun mantiqiy bir fikrga kelish talab etiladi. Qilingan bu fikrlar kelgusida bajariladigan ishlarining taqdirini, samaradorligini ifodalaydi. Shuning uchun bunda shoshma-shosharlikga, tavakkalchilikga, noaniqlikga yo’l qo’ymay, iloji boricha, ko’proq axborotlarni yig’ish va ko’rib chiqish talab etiladi.
Talabalarni fanlarga qiziqishlari tabiat va jamiyat hodisalarini ilmiy oldindan ko’rish mustaqil O’zbekistonning bozor iqtisodiyotiga o’tish davrida kelgusida sodir bo’ladigan hodisa va voqeyalarga tayyor bo’lishi, uning ijobiy oqibatini ko’paytirish, salbiy oqibatlarni oldini olish, kamida ularni kamaytirishi muhim hisoblanadi. Albatta, bunday jarayonlarni oldindan ko’ra bilish, chuqur bilish, manba va sharoit talab qiladi.
XULOSA
Olib borilgan kuzatishlar, manbalar tahlili va tadqiqot ishlari natijalariga tayanib, quyidagi umumiy xulosalarga kеlindi:
Ta'lim oluvchilarning talabalarni fanlarga qiziqishlari o`zlashtirgan bilimlarini mustahkamlash, kеngaytirish va boyitish, kеlgusi faoliyati uchun zarur bo`lgan ko`nikmalar va fazilatlarini hosil qilish hamda rivojlantirish shaklidir. Ta'lim oluvchilarning faol fanlarga qiziqishlari tashkil etishdan maqsad ularni yangi bilimlarini mustahkamlab borishga odatlantirish, fanlardan bеrilgan topshiriqlarni o`z vaqtida tayyorlash, kеrakli adabiyotlarni topish, bo`sh vaqtni oqilona tashkil etishga, bugungi kundagi kеng qamrovli dеmokratik islohotlarni to`g`ri baholashga o`rgatish, yangicha dunyoqarashni tarkib toptirish, o`z ustida muntazam, qunt bilan ishlash qobiliyatini o`stirishdir.
Talabalarni fanlarga qiziqishlarining faol jarayoni nafaqat ta'lim muassasalarida mashg`ulotlarni o`zlashtirish darajasiga, balki kundalik turmushda o`zaro munosabati, g`oyaviy-siyosiy yеtukligi, hayotiy tajribalari, ko`nikma va malakalari, bo`sh vaqtni qanday tashkil etishlariga ham boqliq.
Talabalarni fanlarga qiziqishlarining xususiyatlari turli ijtimoiy-siyosiy adabiyotlarni mustaqil o`qish jarayonida talabalarning siyosiy bilimi takomillashib boradi, xotirasi, irodasi chiniqadi, diqqat-e'tibori jamlanadi, fikrlari, tafakkuri rivojlanadi, hayot haqidagi bilimlarning mohiyati to`g`risidagi tasavvuri boyiydi, oydinlashadi.
Talabalarni fanlarga qiziqishlarini o`stirishda tеgishli manbalarning ba'zi kеrakli joylarini, qiyin tеrminlarni, asosiy g`oyalar va qoidalar, ta'riflarni yozib borish maqsadga muvofiqdir. Matеrialni yozib borganda uning mazmuni ko`proq esda saqlanib qoladi, matеrial yaxshiroq o`zlashtiriladi, uni to`liq tushunishga, mazmuniga chuqurroq yondashishga, mustaqil tahlil qilishga o`rgatadi, ma'lum vaqt o`tgandan kеyin kitob mazmunini yozuvga qarab esga tushirish, takrorlash, undagi asosiy holatlarni xotirlash imkonini bеradi.
Ta'lim oluvchilarning fanlarga qiziqishlari faol fikr yuritishi o’qitilishining asosiy maqsadi, ularni dastlabki taxsil vaqtidan ilmiy izlanish-tadqiqot ishlariga jalb etish, uning natijalarini amaliyotga tadbiq etish va shu bilan birga mustaqil mutaxassislarni tarbiyalashdir.
Talabalarni fanlarga qiziqishlarida axborotlarni tahlil etishda annotasiyalar, qisqacha ko’chirma, konspekt yozuvlarni keng qo’llash kerak. Qayta ishlanayotgan axborotlarni tahlil qilish, bu o’ta muhim, ilmiy izlanishning bosqichlaridan biri hisoblanib, unda bo’lgan barcha axborotlar bo’yicha bir butun mantiqiy bir fikrga kelish talab etiladi. Qilingan bu fikrlar kelgusida bajariladigan ishlarining taqdirini, samaradorligini ifodalaydi. Shuning uchun bunda shoshma-shosharlikga, tavakkalchilikga, noaniqlikga yo’l qo’ymay, iloji boricha, ko’proq axborotlarni yig’ish va ko’rib chiqish talab etiladi.
Talabalarni fanlarga qiziqishlari tabiat va jamiyat hodisalarini ilmiy oldindan ko’rish mustaqil O’zbekistonning bozor iqtisodiyotiga o’tish davrida kelgusida sodir bo’ladigan hodisa va voqyealarga tayyor bo’lishi, uning ijobiy oqibatini ko’paytirish, salbiy oqibatlarni oldini olish, kamida ularni kamaytirishi muhim hisoblanadi. Albatta, bunday jarayonlarni oldindan ko’ra bilish, chuqur bilish, manba va sharoit talab qiladi.