Kurs ishi mavzu: O’quvchilarni tarix fanidan ilmiy tadqiqotlar olib borishga qiziqishini uyg’otish

Tarix o`qitishning og`zaki metodlari klassifkatsiyasi 
Tarix o`qitish og`zaki metodlari klassifkatsiyasi 
Darsda jonli nutq 
Tarixiy materialni bayon qilish (monolog 
formada) 
Tarixiy materialni o`quvchilar bilan 
muxokama qilish (dialog formada) 
Bayon 
Ta’riflash 
Xarakteristika 
Tushuntirish Muhokama Suhbat 
Qisqacha 
bayon, 
hikoya 
Suratlar 
vositasida 
ta‘riflash. 
Analitik 
ta‘riflash 
Ta‘rifiy 
xarakteristika. 
Umumiy 
xarakteristika 
Jonli tasvirlash 
(o`tmishni 
og`zakinutq 
yordamida 
gavdalantirish) 
Materialni 
o’qituvchining 
o`zi tahlil etishi. 
Suhbat yordamida 
tahlil etish 
17
I.A.Karimov. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. T., «O’zbekiston», 1998. 

---

Tarix o’qitishning amaliy uslubi
Tarix ta’limining amaliy uslubi didaktik va metodik ahamiyatiga ega. Maktabda 
tarix o`qitish tajribasi ta’limining hamma bosqichlarida ham o`quvchilarning 
mustaqil ishlari mumkinligini ko’rsatadi. O’qitish uslublari o’qituvchining ish 
usullaridagina iborat bo`lmay, balki bu uslublar o`quvchilarning ish uslublarini 
ham o`z ichiga oladi. Demak, ta’limning amaliy uslubi esa didaklik va uslubiy 
ayniqsa, yuqori sinflarda muhim rol uynaydi. Chunki, yuqori sinf(kurs) 
o`quvchilarining yoshi muvaffaqiyatli foydalanishga imkon beradi. 
Ta’limning amaliy uslubining asosiy yo`li o`quvchi yoshlarning hayotni o’ranish 
yo`lidir. Shuning uchun ham amaliy metod juda katta ta’limiy va tarbiyaviy
ahamiyat kasb etadi. Bu uslub tarix o’qitishni hayot bilan mustaqillik qurilishi 
amaliyot bilan borishga yordam beradi, bilim o`quvchilarning ishonchi va 
e’tiqodiga ko`maklashadi, o`quvchi yoshlarning fuqarolik burchini tushunib, 
jamiyatda o`z mavqelarini topib olishlariga yordamlashadi. 
O`quvchilarning amaliy bilish faoliyatiga ularning vaqtli matbuot bilan olib 
boradiga ishlari, ishlab chiqarish korxonalarining raxbarlari va ilg’orlari bilan, 
fermerlar bilan urush va mehnat veteranlari bilan suxbatlari, tarixiy ocherk yozish, 
foto-albomlar, maketlar yasash, rasmlar chizish va boshqalar kiradi.
18
O`quvchilarning vaqtli matbuot bilan olib boradigan amaliy ishi o`quvchilarning 
bu ishi katta o`quv va tarbiyaviy ahamiyatiga ega. Mamlakatimizning ichki va 
xalqaro ahvoliga doir eng muhim voqealarni to`g`ri tushunishga ularga to`g`ri baho 
berishga o`rganadilar, vaqtli matbuot materiallarini tarix kursining muhim 
materiallarini chuqur o`zlashturishga yordam beradi. Maktab tajribasi shuni 
18
O’zbekiston tarixini o’qitish va o’rganishning yagona konsepsiyasi. –T., 1996. 

---

ko`rsatadiki, o`quvchilar gazeta va jurnal materiallarini o`rganishda individual 
vazifalarni bajarib mustaqil o`qish va amaliy faoliyati uchun zarur malakalarini 
hosil qiladilar. O`quvchilar vaqtli matbuotni o’qib ulardan o`zlariga zarur faktlarni 
raqamlarni tanlab olish voqealarini tahlil qilish ulardan tegishli xulosalar chiqara 
bilish va umumlashtira bilish, plan tuzish, matn yozish gazeta va jurnallardan 
kuchirma qilish, qo`shimcha adabiyotlardan foydalanishga o`rganadilar. Vaqtli 
o`quvchilarning darsda olgan bilimlarining chuqur va konkret bo`lishiga yordam 
beradi. Masalan, XI sinf o`quvchilari “Mustaqil yo`lidagi kurash” mavzusida 
uzbek xalqining ozodligi uchun kurashgan milliy qahramonlar 30-yilllar 
katog`onliklari, O`zbekistonning davlat mustaqilligi amalga yuqotilganligining 
vaqtli matbuotdan bilib oladilar. O`quvchilar o’qituvchi topshirig`i yoki o`z 
tashabbuslari bilan gazeta jurnallardan zarur materiallar to`playdilar. Har 
qaysisiga gazetaning nomi material qaysi gazeta yoki jurnaldan qirqib olinganligi 
qirqib olinganligi, yili, oyi, soni , beti, yozib quyiladi. Qirqilgan materiallar temalar 
bo’yicha maxsus papkalarga joylashtiriladi va kelgusida dars va darsdan tashqari 
mashg’ulotlarda foydalaniladi.
19
O`quvchilar tomonidan to`plangan gazeta va jurnal materiallari asosida turli 
ko`rgazmalari qurollar diafilmlarga yaratish sohasida ham ba’zi tajribalar bor. 
O`quvchilarning amaliy bilish faoliyati sinf mashg`ulotlari bilan bog’lab olib
boriladi. Sinfdagi mashg`ulotlarda olingan bilim va malakalar O`quvchilarni 
sinfdan tashqaridagi amaliyot faoliyatida pastki sinflarda ota-onalar Maktablar, 
korxonalar, kolxoz va boshqa jamoalar ijtimoyi hayotining barcha sohalariga 
o`quvchilarni ayniqsa, yuqori sinf o`quvchilarini jalb etishda maktab katta 
tajribasida hosil qilgan. O`quvchilar ijtimoyi ishlaridagi aktiv ishtiroki, ularning 
g’oyaviy e’tiqodini shakllantirishga yordam beradi. Natijada o`zlarini urab turgan 
19
I. Tursunov. Istiqlolga intilgan qalblar nidosi. –T., 1993. 

---

muhit haqidagi tasavvur va tushunchalar haqidagi tasavvur va tushunchalar 
kengayadi, chuqurlasadi va konkretlashadi. Yuqori sinf(kurs) o`quvchilari pastki 
sinflarda, ayniqsa aholi orasida ijtimoiy-siyosiy ishlarni leksiya va suhbatlarni olib 
borish jarayonida xar xil fikrlar qarama-qarshi nuqtay nazarlarga duch keladilar. 
Ba’zi kutilmagan hodisalar o`quvchilarni tang ahvolga solib quyadi. O`quvchilarni 
bunday sharoitda amaliy faoliyatga tayyorlashda seminar mashg’ulotlari xar xil 
temalarda o’tkaziladigan mashg’ulotlar, nazariy konferensiyalar o`quvchilar 
tayyorlagan doklad va referatlar muhokamasi. Siyosiy mavzulardagi suxbatlar va 
boshqa tadbirlar g’oyat muhim o’rin tutadi. Guruh va ta’lim muassasasi miqiyosida 
o’tkaziladigan bu tadbirlar o`quvchilarga erkin fikr almashishiga pirovardida 
haqiqatni aniqlab olishga keng imkokoniyat yaratib beradiMetodist V. N. 
Bernadskiy sinfdan tashqari ishlar klassifikatsiyasiga bilish manbalarini asos qilib 
ularni quyidagi turlarga bo’ladi. Ma’lumki o`quvchilar faqat darslikni o’qish bilan 
chegaralanib qolsa, ularning bilim doirasi va o`tmish haqidagi tassavurlari tor 
bo’lib qoladi. Shuni e’tiborga olib V. N. Bernadskiy sinfdan tashqari ishlarni 
asosiy formasi sifatida qo`shimcha o’qishni tavsiya qiladi.
20
1. Qo`shimcha kitob o’qish. U tarixidagi o’qiladigan kitoblarni 3 gruppaga bo’ladi: 
a) ilmiy-ommabop kitoblar 
b) tarixiy billetristika 
d) tarixiy davrga oid badiiy adabiyotlar 
2. Qo`shimcha suratlar qurish: 
1. Jamoa bo`lib teatr va kinolarga borish va ularni birgalikda muhokama qilish. 
2. Tarixiy kechalar uyushtirish 
3. Tarixiy inssenerovkalar yoki p’esalar quyish 
4. Maktab tarixiy ko’rgazmalarini tashkil etish 
20
A. Ibrohimov va boshqalar Vatan tuyg’usi. –T., «O’qituvchi», 1996. 

---

5. Olisdagi tarixiy joylarga ekskursiyalar uyushtirish
V. N. Bernadskiy va A. Sa’dievning fikricha o`quvchilar sinfdan tashqari 
qo`shimcha kitob o’qib, filmlar ko’rib va radioleksiyalar eshitish, olgan bilimlari 
va tasavvurlari ommaviy faoliyat bilan qo`shib olib borib hosil qilingan 
taqdirdagina ko’zlangan maqsadga erishadi mustaqillikni tashabbus va ijodiy 
ishlash qobiliyatini ustira oladi. 
Keyingi 20-40 yil ichida, ayniqsa mustaqil davlat tashkil topgani maktabdan sung
sinfdan tashqari ishlar ko`lamiki kengaydi mazmunan boyidi, ish formalari 
ko`paydi. Bu ishlarning nazariy tomonlari ham ishlab chiqildi. Sinfdan tashqari 
ishlar tashkiliy jihatdan ommaviy va to`garak ishlariga bo`linadi 
O`zining ilmiy tadqiqot asarlarida sinfdan tashqari ishlarning nazariy 
masalalarini ishlab chiqqan, maktab tajribasiga suyanib sinfdan tashqari ishlarning 
asosiy boshlang’ich formasi ommaviy ishlar ekanligi isbot qilib bergan. A. F. 
Rodin darsdan tashqari ishlarning ommaviy formasiga ovoz chiqarib o`qish 
kinofilmlar, p’esalar kurish, ekskursiya va poxodlar uyushtirish, o`quv 
konferensiyalari, kechalar va utrenniklar, konkurslar tashkil qilish, olimpiadalarda 
ishtirok etish, o`lka burchagi va maktab ko’rgazmalarini tashkil etish. 
Mamlakatimizni va chet ellik do`stlar bilan xat yozishib turish va boshqalarni 
kiritadi. N. F.Rodininig tarix ta’limida sinfdan tashqari ishlar sohasida 
tadqiqotlarning yana bir qimmatli tomoni shundaki, ularda sinfdan tashqari 
ishlarni o’qituvchilarning ijtimoiy foydali faoliyati bilan maxalliy yodgorliklarni
muxofaza qilish turish, aholi orasida turli xil temalarda ma’ruza va suxbatlar 
uyushtirish, gazeta va jurnallar o’qib berish va x.k bilan bog’lab olib borish 
zarurligi ta’qidlanadi.
21
Metodist M. N. Vagin tarix ta’limida sinfdan tashqari 
21
A. Asqarov. O’zbekiston tarixi. Eng qadimgi davrlardan milodning V asrgacha. –T., «O’qituvchi», 1994. 

---

qilinadigan ish metodlari sohasida keyingi yillarda orttirilgan ilg’or tajribalarini 
umumlashtirib ularni 3 guruhga bo`ladi.
1. Og`zaki metod. Sinfdan tashqari ishlarning bu guruhiga o’qituvchining hikoya 
qilib berish, ovoz chiqarib o`qish, yuqori sinflarda esa o’qituvchining darsdan 
keyin bo`ladigan leksiyasi kiradi. Sinfdan tashqari ishlarda o’qituvchining darsdan 
keyin bo`ladigan leksiyasi kiradi. Sinfdan tashqari ishlarda o`quvchining darsdan 
aktivligi va mustaqilligini oshirish maqsadida foydalahadi. O`quvchilar to`garak 
yig’ilishlarida tarixiy kechalar, lektorlar va aholi orasida qisqacha axborotlar, 
doklad va referatlar bilan qatnashadilar, muhozalarda nazariy konferensiyalarda 
tarixiy materiallar muhokamasida ishtirok etadilar. 
2. Yozma va bosma manbalar blan ishlash metodi. Sinfdan tashqari ishlarning bu 
turiga qo`shimcha kitob o’qish, tarixiy adabiy to`plamlar, xususiyatlar, arxivlardagi 
hujjatlar va boshqalarni o`rganish vaqtli matbuotni o`rganuvchilar to`garagi
“barpo qilish” “Kitob va uning tarixi” degan temada kecha tashkil etish, o`lkaining 
o`tmishi va hozirgi hayotida doir har xil kitob va maqolalar qulyozmalarni 
o`rganish kabi ishlar kiradi.
22
3. Ko`rsatmali materiallar bilan ishlash metodi(usuli). 
Illyustratsiya o`rganish kabi darsda boshlangan ishlarni sinfdan tashqari
ekskursiyalar, paxod va ekspedisiyalar davomida to`plangan materiallar nusxasini 
ko’paytirish , rasmga olish shu materiallar asosida modellar yasash va namoyish
qilish ham shu guruhga doir ishlarda qaytariladi. Bu ishlar ham sinfdagi ishlar 
bilan bog’lab olib boriladi. Gap shundaki, o’qucvhilar dars jarayonida egallangan 
ko`nikma va malakalarni sinfdan tashqari ishlarda yanada rivojlantirib
takomillashtirib boradilar. O`quvchilarning yoshi, bilim va malakalari ularning 
individual mayilligiga va qiziqishlariga qarab tarix ta’limida sinfdan tashqari 
22
Abubakr Muhammad ibn Ja’far marshaxib «Buxoro tarixi». –T., «Fan», 1987. 

---

ishlarning mazmuni forma va metodlari turlicha bo`ladi. Hozir maktabda sinfdan 
tashqari ishlarning quyidagi asosiy tashkiliy formalari mavjud.
23
1) Tarixiy to`garagi yoki tarixiy o`lkashunoslik, tarixiy siyosiy to`garak. 
2) Tarix yoki tarixiy o`lkashunoslik jamiyati.
3) Darsdan tashqari tarixiy yoki tarixiy o`lkashunoslik ekskursiyalari, jamoa teatr 
va kinoga borish, kulpoxodlar. 
4) Uzoq joylarga tarixiy o`lkashunoslik ekskursiyalari. 
5) Arxeologiya ekspedisiyasida qatnashish. 
6) Tarixiy yoki o`lkashunoslik burchaklari muzeylari. 
7) Tarixiy yoki tarixiy o`lkashunoslik, tematik kechalar yoki tarix jamiyati, 
to`garak ishi haqida, uzoq joylarga uyushtirilgan ekskursiya va arxeologik ishlar 
haqidagi hisobat kechalari. 
8) Hisobat yoki tematik ko’rgazmalar. 
9) Yuqori sinf o`quvchilari uchun maktab lektoriyasi, lektorlar buyurosi, 
propogandistlar uchun seminar, suhbatlar. 
10) Tarixiy yoki tarixiy o`lkashunoslik konferensiyalar, munozara va muxokamalar. 
11) Maktab o`quvchilarning tarixiy voqealarining qatnashuvchilari va shoxidlari, 
yozuvchilar va ijtimoiy arboblar bilan uchrashuvlari.
12) Tarixiy yoki tarixiy o`lkashunoslik o’yinlari. 
13) Tarixiy byulletin, devoriy gazeta, qulyozma, jurnallar chiqarish. 
14) Sinfdan tashqari o’qishlar. 
Ko’rinib turibdiki sinfdan tashqari ishlarning formalari turli tuman mazmunga boy, 
hatto maktab tarix kursining tematikasidan chetga chiqish ham mumkin. Shuni 
aytish kerakki sinfdan tashqari ishlarning mazmuni qanchalik boy va turli tuman 
formalarda olib borilmasin, ular bir maqsadga ta’lim-tarbiya vazifalarini amalga
23
www.history.ru 

---

oshirishga xizmat qiladi. Maktabda tashkil etillagan tarix to`garagi yoki tarixchilar 
jamiyati sinfdan tashqari qilinadigan barcha ommaviy ishlarni uyushtirish markazi 
va uning eng izchil formasidir. Qo`shimcha ommaviy ishlarni uyushtirish markazi 
va uning izchil formasidir. Qo`shimcha o`qish sinfdan tashqari ishlarning muhim
formasidir. Bu ish o`quvchilatga kitob o’qishni targ`ib qilish, uning ahamiyatini 
tushuntirib kitobga qiziqtirishdan boshlanadi. Sinfdan tashqari o’qishni tashkil 
etishda o`quvchilarning yoshi bilimi hamda malakalari e’tiborga olinishi lozim. 
O’qutuvchi o`quvchilarni avvalo darslikda ko’rsatilgan badiy va ilmiy-ommabop
asarlar bilan tanishtiradi va ulardan foydalanish yo’llarini gapirib beradi, yangi 
chiqqan kitoblar haqida ularni xabardor qilib turadi va kitob o’qishni uyushtiradi. 
Maktab tajribasida V-VII sinf o`quvchilari kitob o’qishga qiziqtirish maqsadida 
ilg`or o’qituvchilar quyidagi usullardan foydalanadilar. O’qituvchi o`quvchilarga 
o’qishi kerak bo`lgan kitoblarni aytish bilan birga shu kitoblarni aytish bilan birga 
shu ktoblarni o`quvchilarga ko’rsatadi va hatto eng muhim maroqli joylarini o’qib 
beradi, biroq o’qishni cho`zib yuborish yaramaydi. 15-20 minutdan oshirib 
yubormaslik kerak.
24
O`quvchilarda mustaqil o’qish uchun tavsiya etilgan kitoblar 
ongli va to`g’ri munosabatni tarbiyalash uchun ularni o’qigan kitoblarini maxsus 
daftarga qayd qilib va har bir kitobga o`zlarining qisqacha taqrizlarini yozib 
borishga o`rganish kerak. Daftar quyida ko`rsatilgan formada olib boriladi: 
№ 
Avtor 
Kitobning nomi 
Kitobga qisqacha taqriz, uning 
to`g`risidagi fikrlar 
O`quvchilarni tarix o’qitishning dastlabki yillardanoq bir xil ro`yhatni to`zib
borishga o`rgata boshlash va uning odat tusiga kiritish lozim. Tabiiy V-VI 
sinflardagi o`quvchilarning o’qigan kitoblariga bergan baholari yuzaki bo`lsada, 
24
O’zbekiston tarixi umumta’lim va yangi to’rdagi maktablarning. 11 sinflari uchun dastur. –T., 1997. 

---

keyinchalik aytaylik VII-VII sinf o`quvchilarining bahosi mazmunan boyib boradi. 
IX-X sinflarda esa berilgan baholar mazmuni yanada chuqurlashadi. Tarixiy 
temalarda o’tkaziladigan kechalar sinfda tashqari ishlarning muhim tashkiliy 
formasi bo`lib, ularning asosiy vazifasi har xil san’at vositalari badiiy o’qish 
muzika, ashula, inssirovkalar yordamida o`quvchilarga tarixiy faktlar, voqealar 
hamda xodisalarning mazmuni, mohiyati va ahamiyatini o’qtirishdan iboratdir. 
Hozirgi vaqtda tarixiy temalardagi kecha va ertaliklar maktab tajribasida keng 
qo`llanilmoqda.
25
25
www.archaelogy.ru 

---

XULOSA 
Ta’lim muassasalarida masalan, maktabda tarix o`qitishning asosiy vazifasi 
o`quvchilarga tarix fanidan puxta bilim va shu bilimlarni amaliyotda qo`llash 
ko`nikmalari va mahoratini hosil qilishdan iborat. Tarixni o`rgatish yoshlarni 
g`oyaviy-siyosiy jihatdan chiniqtirish va ularda ilmiy dunyoqarashni 
shakllantirishni hozirgi zamon taraqqiyotining asosiy tushunchalari va 
ziddiyatlarining muhim shartidir.Tarixni o`rganish kishilik ahamiyatning tarixiy 
rivojlanishini, taraqqiyotining asosi bo`lmish ishlab chiqarshi usulining jamiyat 
xayotida belgilovchi roli haqida, tarixning ijodkorlari bo`lgan xalq ommasining 
roli hamda tarixda shaxsning ahamiyati to`g`risida ma‘lumotlar beradi. Mazkur 
tushuncha va qonuniyatlar o`quvchilar ilmiy dunyoqarashining asosini tashikl 
qilib, ularning ijtimoiy xayotga munosabatini belgilovchi e‘tiqodga aylanmog`i 
kerak. Chunki ilmiy dunyoqarash jamiyat hamda inson tafakkuri taraqqiyotining 
umumiy qonuniyatlarini chuqur va puxta o`rganitish asosida yo`zaga keladi, bilimi 
mustaxkam ishonchga aylangan istiqlol e‘tiqodiga va ilmiy dunyoqarashga ega 
bo`lgan kishigina o`zini urab turgan muhit va olamni tushunadi, ijtimoiy xayotdagi 
voqealarga to`g`ri baho beradi. Tarixiy faktlarni o`zlashtirish ta’lim tarbiya 
jihatdan har qancha muhim bo`lsa ham faktlarni bilishning o`zi o`quvchilariing 
tarixini bilish jarayonidagi birinchi bosqichidir. Tarixni o`rganib bilib olishning 
ancha yukoriroq bosqichi tarixiy faktlarning o`rtasidagi muhim bog``lanish va 
munosabatlarini bilib olish, ularni amalda tadbiq eta bilish o`quvchi1arni 
saviyasiga yarasha tarixiy jarayonni tushuna olishdan iborat. Masalan V-VII 
sinflarda qadimgi Dunyo va o`rta asrlar tarixi (jahon tarixidan) taraqqiyotning 
qonuniyligi haqidagi tushuncha ta‘riflab berilmasada o`quvchilarda tarixiy 
xodisalar o`rtasidagi bir qancha sabab natijali bog`lanishlarning barqarorligi va 
zarurligi haqidagi tushuncha hosil bo`lmay qolmaydi. 

---

O`quvchilar bir xildagi sabablar bir xildagi xodisalar bilan eziluvchilarga 
bo`linishi albatta davlatning vujudga kelishini, sinflar mavjudligi esa muqarrar 
ravishda sinfiy kurashni keltirib chiqarishni bilib olishadi. Ibtidoiy jamoa 
quldorlik va feodal ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyalar haqidagi tushunchalar sinflarda 
o`zlashtirilishi kerak bo`lgan tarixiy bilimlar sistemasining asosini tashkil etadi. 
VI-VII sinflarda "Ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyalar" tushunchasi ta‘riflab 
berilmaydi. Biroq o`quvchilar dastlabki ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyalarning o`ziga 
xos asosiy xususiyatlarini hamda jamiyatning xar qaysi formatsiyadan o`ta borishi 
progressiv ahamiyatga ega ekanligini bemalol tushunib olishlari mumkin. Bu 
bilimlar yuqori sinflarda tarixiy jarayonni yaxlit bir xolda tushunilishi uchun zamin 
yaratadi.
26
Bu uch formatsiyadan xar biri hozirgi vaktda mavjud bo`lgan va 
umumiy krizisni boshidan kechirayotgan to`rtinchi formatsiya kapitalistik 
formatsiyadan farq qilib paydo bo`lish, rivojlanish tushkunlikka ketish va xalok 
bo`lishdan iborat bosqichlarni o`z boshidan kechiradi. Ana shu qonuniyatlarni 
o`zlashtirish keyinchalik yuqori sinf o`quvchilarining kapitalistik formatsiya ham 
tarixan kelib chiqqanligini uning tushkunlikka ketishi va krizisi qonuniy xal 
ekanligini tushunib olishlariga yordam beradi.