Курс иши Мавзу: Онтогенезда даврлаштириш муаммоси

-индивидуал ва гуруҳий ижод; 
-мусобақа ўйинлари; 
-мулоқот ўйинлари; 
-уй меҳнати. 
Ҳамма нарсани билиб олишга бўлган эҳтиёж кучаяди. Боғча ёшидаги 
бола табиатига хос бўлган кучли эҳтиёжлардан яна бири, унинг ҳар 
нарсани янгилик сифатида кўриб, уни ҳар томонлама билиб олишга 
интилишидир. 
Боланинг камол топишида қизиқишнинг аҳамияти шундаки, бола 
қизиққан нарсасини мумкин қадар чуқурроқ билишга интилади ва узоқ 
вақт давомида қизиққан нарсаси билан шуғулланишдан зерикмайди. Бу эса 
ўз навбатида боланинг диққати ҳамда иродаси каби муҳим хислатларни 

---

21 
ўстиришга ва мустаҳкамлашига ёрдам беради. 3-7 ёшли болаларнинг 
психик ривожланишида бадиий-ижодий фаолият тури бўлган мусиқанинг 
аҳамияти ҳам жуда катгадир. Мусиқа орқали болалар ашула айтишга, 
мусиқа оҳангига мос ритмик ҳаракатлар қилишга ўрганадилар
. 
Кичик мактаб
даври 6-7 ёшдан 9-10 ёшгача давом этади. Унинг 
психикаси билим олишга етадиган даражада ривожланади. Кичик мактаб 
ёшидаги боланинг муҳим хусусиятларидан бири, унда ўзига хос 
эҳтиёжларнинг мавжудлигидир. Бу эхтиёжлар ўз моҳиятига кўра фақат 
муайян билим, кўникма ва малакаларни эгаллашга қаратилмай, балки 
ўқувчилик истагини акс этгиришдан ҳам иборатдир. Шу эҳтиёжлар 
асосида боланинг ўз портфелига, шахсий ўқув куролларига, дарс тайёрлаш 
столига, китоб кўйиш жавонига эга бўлиш, катталардек ҳар куни мактабга 
бориш истаги ётади. Ана шу эҳтиёж бола шахсининг шаклланишида, 
шунингдек унинг ижтимоийлашувида катта аҳамиятга эга ҳисобланади. 
Бу даврда бола, фан асосларини ўрганиш учун биологик ва психологик 
жиҳатдан тайёр бўлади. Физиологларнинг фикрига кўра, 7 ёшга келиб 
боланинг катта мия ярим шарлари маълум даражада ривожланган бўлади. 
Лекин бу ёшда инсон миясининг психик фаолиятни режалаштириш, 
бошқариш, назорат қилиш каби мураккаб шаклларига жавоб берадиган 
махсус бўлимлари ҳали тўлиқ шаклланиб бўлмаган бўлади.( миянинг бу 
қисмлари 12 ёшда ривожланиб бўлади.) Миянинг бошқарув 
функцияларини тўлиқ шаклланиб бўлмаганлиги кичик мактаб ёшидаги 
болаларнинг хулқ атворида, фаолиятларини ташкил этишларида ва 
эмоционал соҳаларида яққол намоён бўлади.

Айрим 6 ёшли болалар ота-онасининг хоҳиши билан ҳали ўқишга 

тайёр бўлмай туриб, мактаб остонасига қадам қўйишади. Афсуски, ўқиш 
давомида ақлий-руҳйй зўриқиш оқибатида турли хил касалликларга 
чалиниб, жисмоний ва психик ривожланишда нуқсонлар пайдо бўлади. 
Бундай болаларда энг аввало мия структурасининг ва нерв психик 
жараёнларининг мактабда ўқиш учун тўлиқ етишмаганлиги, кўрув ҳаракат 
координацияси ва кичик моториканинг ривожланмаганлиги, мантиқий 
фйкр маҳсулдорлигининг пастлиги кузатилади. Ундан ташқари мотивация, 
иродавий жиҳатларининг айниқса, ихтиёрий диққат ва хотиранинг 
шаклланмаганлиги, хатги-ҳаракатларни ихтиёрий бошқарувдаги 
муаммолар, бир сўз билан айтганда ҳали “Ўқувчи ички позиция”сининг 
шакпланмаганлиги мактабда ўқишга тайёр бўлмаган болаларнинг 
муқаффақиятли ўзлаштириб кетишларига салбий таъсир кўрсатади. 
6-7 ёшли мактабга тайёр болада 
"Мен гиуни хоҳлайман” 
мотивидан 
"Мен шуни бажаришим керак" 
мотиви устунлик қила бошлайди. Мактабда 
биринчи синфга келган ҳар бир ўқувчида психик зўриқиш кучаяди. Бу 
нафақат унинг жисмоний саломатлигида, балки хатти-ҳаракатида ҳам,
 
масалан, маълум даражада қўрқўвни кучайиши, иродавий фаолликнинг 
сусайишида намоён бўлади.Боланинг ижтимоий муносабатлар тизими ва 
фаолиятидаги кардинал ўзгаришлар унинг организмидаги барча тизимлар 

---

22 
ва функцияларидаги ўзгаришларга тўғри келиб боладан кучли зўриқиш ва 
ўз ички имкониятларидан тўлиқ фойдаланиш заруриятини тақазо этади. 
Мактабга тайёр бўлган боладаги ушбу ўзгаришлар салбий оқибатларни 
олиб келмай, аксинча унинг янги шароитларга муваффақиятли 
мослашувига ёрдам беради. Ўқитувчининг муносабат услуби ўқувчининг 
фаоллигига бевосита таъсир кўрсатади. 
2.2
Ўсмирлик 10-11 ёшлардан 14-15 ёшларгача бўлган даврни ташкил 
этади. Ҳозирги ўсмирлар ўтмишдошларига нисбатан жисмоний ақлий ва 
сиёсий жиҳатдан бир мунча устунликка эга. Уларда жинсий етилиш, 
ижтимоийлашув жараёни, психик ўсиш олдинроқ намоён бўлмокда. 
Аксарият ўқувчиларда ўсмирлик ёшига ўтиш, асосан, 5-сйнфлардан 
бошланади. «Энди ўсмир бола эмас, бироқ катга ҳам змас» - айни шу 
таъриф ўсмирлик даврининг муҳим характерини билдиради. Ўсмирлик - 
болалиқдаи катталикка ўтиш даври бўлиб, физиолошк ва психологиқ 
жиҳатдан ўзига хос хусусиятлари бштан характерланади. Бу босқичда 
болаларнинг жисмоний ва психик тараққиёти жуда тезлашади, ҳаёгдаги 
турли нарсаларга қизиқиши, яншликка интилиш ортади, характери 
шаклланади, маънавий дунёси бойийди, зиддиятлар авж олади. Ўсмирлик 
балоғатга етиш даври бўлиб, янш ҳислар, сезгйлар ва жинсий ҳаётга 
тааллукли чигал масалаларнйнг пайдо бўлиши билан ҳам характерланади 
Бу ёшда ўсмир ривожида кескин ўзгаришлар рўй бера бошлайди. Бу 
ўзгаришлар физиологик ҳамда психологик ўзгаришлардир. Бўйга ўсиш бир 
текис бормайди: қиз-болалар 5-7 см ўссалар, ўғил. болалар 5-10 см 
ўсадилар. Бўйига караб ўсиш пайсимон илк суякларнинг узунлашиши ва 
умуртқд қисмининг катталашиши ҳисобига рўй беради
. 
Оғиз бўшлиғи ва ҳалқумдаги ўзгаришлар оқибатида товуш тембри ҳам 
ўзгаради. Бу ўғил болаларда қиз болаларга нисбатан кўпрок даражада 
содир бўлади. Ўғил болаларнинғ товуши вазминрок бўлиб қолади, 
дўриллайди. Гарчи бу даврда мушаклар тез суръат билан ўсса ҳам, 
мустаҳкамлашса ҳам, лекин барибир оёқ ва қўл суякларининг ўсиш 
суръати орқада қолади. Ўсмирларда бу хусусият уларнинг бесўнақай 
хатти-ҳаракатларида, юриш-туришларидаги қўполликка, катга-катга одим 
ташлашларига сабаб бўлади. 
Физиологик ўзгариш жинсий етилишнинг бошланиши ва бу билан 
боғлиқ равишда танадаги барча аъзоларнинг мукаммал ривожланиши ва 
ўсиши, ҳужайра ва организм тузилмаларининг қайтадан шакллана 
бошлашида намоён бўлади. Организмдаги ўзгаришлар бевосита ўсмир 
эндокрин системасининг ўзгаришлари билан боғлиқдир. Бу даврда ички 
секреция безларидан бири гипофиз безининг функцияси фаоллашади. 
Унинг фаолияти организм тўқималарининг ўсиши ва муҳим ички секреция 
безларининг (қалқонсимон без, буйрак усти бези ва жинсий безлар) 
ишлашини кучайтиради. Натижада бўй ўсиши тезлашади, жинсий 
балоғатга етиш (жинсий органларнинг ривожланиши, иккиламчи жинсий 

---

23 
безларнинг пайдо бўлиши) амалга ошади. Кўкрак қафаси ҳам гавданинг 
бўй ўсишига нисбатан секин ривожланади. Бунинг натижасида айрим 
ўсмирларнинг елкаси, кўкрағи тор бўлиб қолади, бу эса ўз навбатида 
кислород етишмаслигига, нафас қисишига олиб келади. Кислород 
етишмаслиги натижасида руҳий фаолиятга путур етади. Бу даврда юрак 
кенгайиши билан қон томирлари ҳам йўғрнлашади. Қон айланиш 
системасининг қайта қурилиши, вегетатив нерв системасидаги 
барқарорлик қон айланишини бузади ва ўсмирда баъзи қон босимининг 
ортиши рўй беради. Бу даврда айниқса жинсий безлар фаолияти кучаяди. 
Ўсмирда рўй берадиган биологик-жисмоний ўзгариш натижасида унинг 
психик дунёсида туб бурилиш нуқгаси вужудга келади. Ўсмирлик ёшида 
уларнинг хулқ- атворига хос бўлган алоҳида хусусиятларни жинсий 
етилишнинг бошланиши билан изоҳлаб бўлмайди. Жинсий етилиш ўсмир 
хулқ-атворига асосий биологик омил сифатида таъсир кўрсатиб, бу таъсир 
бевосита эмас, балки кўпроқ билвоситадир. 
Ўсмирлар ўзларини катгалардек тутишга ҳаракат қиладилар. Улар 
ўзларининг лаёқат, қобилият ва имкониятларини маълум даражада 
ўртоқлари ва ўқитувчиларига кўрсатишга интиладилар. Бу ҳолатни оддий 
кузатиш йўли билан ҳам осонгина кўриш мумкин. Ўсмирлик даври «ўтиш