Kurs ishi mavzu: Molekulyar fizika bo‘limiga oid mavzularni o‘qitishda pedagogik texnologiyalardan foydalanish usullari

Broun harakati
Ingliz tabiatshunosi R. Broun 1827- yilda navbatdagi kuzatishlardan so'ng mikroskopni uyining ayvonida qoldirgan. Yomg'ir ostida qolgan mikroskopning ishlashini tekshirayotib, okular orqali qandaydir narsa to'xtovsiz harakatlana- yotganini ko'rgan. Awaliga bu narsani biror mayda jonzot deb o'ylagan.
Harakatlanayotgan narsa nimaligini va bunday harakat sabablarini aniqlash uchun Broun qator tajribalar o'tkazgan. Ma'lum bo'lishicha, mikroskop oynachasida awaldan chang zarralari bo'lgan. Okular orqali ko'ringan harakatdagi narsa yomg'ir tomchisiga qo'shilib ketgan shu chang zarralaridan bin ekan, degan xulosaga kelgan. Tomchidagi suv molekulalari chang zarrasiga turli tomon- dan urilib, uni to'xtovsiz va tartibsiz harakat qilishga majbur qilgan. Mikroskopda faqat chang zarrasi ko'rinib, unga urilayotgan molekulalar ko'rinmaydi.
Suyuqlik yoki gazlarda zarraning to'xtovsiz va tartibsiz harakati xaotik harakat deb ataladi. «Xaotik» so'zi lotincha «xaos» so'zidan olingan bo'lib, «tartibsiz» degan ma'noni bildiradi. Zarralarning xaotik harakati R. Broun tomonidan kashf etilgani uchun u Broun harakati deb ham ataladi.
Chang zarrasi — Broun zarrasining to'xtovsiz va tartibsiz harakat qilishining sababini tahlil qilaylik. Broun zarrasiga bir tomondan urilayotgan molekulalar soni boshqa tomondan urilayotgan molekulalar sonidan farq qiladi. Shu bilan birga, molekulalarning zarb kuchlari ham bir xil emas. Broun zarrasiga ta'sir etuvchi natijaviy kuch zarrani harakatlantiradi (3- rasm).
Molekulalar harakati tartibsiz bo'lgani uchun zarra harakat yo'nalishini uzoq davom ettira olmaydi. Birozdan keyin zarraga ta'sir etayotgan natijaviy kuch va uning yo'nalishi o'zgarishi natijasida Broun zarrasi o'z yo'nalishini o'zgartiradi. Bu jarayon to'xtovsiz davom etadi. Broun harakatini . Perren mukammal o'rga- nib, 1908—1913- yillarda xaotik harakat qilayotgan zarraning teng vaqtlar oralig'idagi holatlarini suratga olgan. Unda Broun zarrasining trayektoriyasi 4- rasmda tasvirlangandek turli uzunliklardagi siniq chiziqlardan iborat bo'lgan.
Broun harakatini tevarak-atrofimizda ham kuza- tish mumkin. Masalan, Quyosh nurida havodagi chang zarralarining tinimsiz tartibsiz harakat qilayot- gani ko'rinadi.
Gaz yoki suyuqlikdagi molekulaga boshqa molekulalar har tomondan tartibsiz urilib turadi. Natijada u goh bir tomonga, goh boshqa tomonga tinimsiz tartibsiz harakat qilishga majbur bo'ladi (5- rasm). Broun harakati molekulalarning tartibsiz harakat qilishidan tashqari, molekulalarning mavjudligini ham isbotlaydi.

Xaotik harakat qilayotgan har bir molekula trayektoriyasining to'g'ri chiziqli qismida tezligi juda katta bo'ladi. Lekin biror yo'nalishdagi ko'cliislii kicliikbo'ladi.

Normal sharoitda, ya'ni 1 atmosfera bosim va 0°C temperaturada gaz molekulalari 1 sekundda o'rtacha 10¹⁰ marta to'qnashadi. Ikki to'qnashuv orasidagi masofa 10~⁸—10~⁷ m ni tashkil etadi.