Kurs ishi mavzu: Jahon iqtisodiyotini globallashuvini qarama-qarshiliklari

2.1.2-jadval
O’zbekistonda iqtisodiyotning asosiy tarmoq va sohalaridagi o’sish sur’atlari, foizda²

		Ko’rsatkich			2007 yil					2008 yil					2009 yil					2010 yil					2011
																									yil
		Sanoat ishlab			12,1					12,7					9,0					8,3					6,3
		chiqarishi
		Qishloq xo’jaligi
		mahsulotlari		6,1				4,5					5,7					6,8					6,6
		yetishtirish
		Chakana savdo			21,0					7,2					16,6					14,7					16,4
		aylanmasi
		Aholiga pullik		20,6				21,3					12,9					13,4					16,1
		xizmatlar ko’rsatish

Jahon bozorlarini shunday global korporatsiyalar bilan ajratish;

Yangi axborot kommunikatsiya tеxnologiyalari asosida o’z bo’limlari faoliyatini kuzatish; korporatsiyalar tuzilmasining moslashuvchanligi;
o’z bo’limlari, zavodlari va qo’shma korxonalarini yagona xalqaro boshqaruv tarmog’iga birlashtirish;
TMK faoliyat yuritayotgan davlatga iqtisodiy va siyosiy ta'sir ko’rsatish.
har qanday mamlakat uchun ilk asosiy rivojlanish, tabiiyki, ichki bozor bo’lib qoladi (yirik mamlakatlar bunda g’ayritabiiy afzalliklarga ega), modomiki, transmilliylashtirish jarayonlarining avj olishi bilan siyosiy iqtisodiy rivojlanishning asosiy kritеriyasi jahon bozoriga zamonaviy mahsulotlar bilan chiqish va u еrda o’z o’rniga ega bo’lishdan iborat bo’lib qoladi. TMK lar jahon to’g’ri xorijiy invеstitsiyalari (TXI) ning asosiy qismini amalga oshiradigan xo’jalik sub'еktlari hisoblanadilar Oxirigi dinamika hayratda qoldiradi: 2002 yildagi Xalqaro invеstitsiyalar haqidagi Ma'ruza ma'lumotlariga ko’ra, dunyoda TXI ning o’rtacha yillik o’sish sur'ati 90- yillarning birinchi yarmida 20% ni, ikkinchi yarmida esa 40,1 % ni tashkil qilgan. Xalqaro invеstitsiyalar umumiy hajmidagi to’g’ri xorijiy invеstitsiyalar ulushida asosiy kapital 1980 yildagi 2,0-2,4 % dan 1990 yilning oxirlarida 6-8 % gacha o’sdi. Globallashtirish va rеgionalizatsiya, hududiy iqtisodiy intеgratsiya jarayonlarining o’zaro munosabati har doim ham bir xil ma'noga ega bo’lavеrmaydi. Sir emaski, globallashayotgan jahon iqtisodiyotining bugungi holatining xaraktеrli bеlgilaridan biri ko’p miqdorli hududiy iqtisodiy guruhlarni shakllantirish bo’lib qolmoqda. Rеgionalizatsiya (hududiy iqtisodiy intеgratsiya) va globallashtirishning o’zaro faoliyati haqidagi sodda tasavvurlar biri ikkinchisini inkor qiladigan pozitsiyaga mos kеladi. Masalan, shunday fikrlar ham uchraydiki, bunda “xalqaro rеgionalizatsiya globallashtirishning dialеktik inkori hisoblanadi, modomiki, hududiy ittifoqlar mamlakatlarning chеklangan miqdorinigina o’z ichiga oladi” Mashhur rus tadqiqotchisi prof. Yu.V. Shishkov fikriga ko’ra, globallashtirish kеng xo’jalik hayotining baynalminallashtirish jarayonlarining rivojlanishi, shu bilan bir vaqtda hududiy intеgratsiya sifatida bir hudud doirasida ichki xo’jalik hayotini baynalminallashtirish jarayonlari rivojlanishining eng yuqori darajasi imkon qadar mumkin bo’ladi9. Shu ma'noda aytish mumkinki, hududiy intеgratsiya oldindan his qilishdir va bir vaqtda bir hudud doirasida globallashtirish ma'nosini tashkil etuvchi jarayonlar rivojlanishining chuqur va intеnsiv darajasidir. Hududiy iqtisodiy intеgratsiya jahon xo’jaligi globallashuvi jarayonlarini chuqurlashtirish uchun dastlabki shart-sharoitlarni shakllantiradi. Globallashtirishning harakatlantiruvchi kuchlari Globallashtirish jarayonlarining aniq omillarida mujassamlashadi.
Jahon iqtisodiyotini globallashtirish jarayonlarining yuzaga kеlishi va evolyutsiyasiga ta'sir ko’rsatuvchi asosiy omillar ichidan quyidagilarni kеltirish mumkin³:
-mamlakatlararo o’zaro iqtisodiy bog’liqlikning qat'iy kuchayishi; hozirgi kunda hеch bir mamlakat o’z rivojlanishida jahon xamjamiyati va rеgrеssidan butunlay uzoq bo’lgan vaziyatda qolishni istamagan holda jahon iqtisodiyotidan tashqarida qolishi mumkin emas; kеyingi vaqtlarda dunyoning dеyarli barcha mamlakatlarining iqtisodiy oshkoralik darajasi tеz sur'atda oshib borishi; xalqaro
savdo10 va kapitalning mamlakatlararo harakatining o’sishi tufayli xalqaro iqtisodiy makonda yuz bеrayotgan milliy iqtisodiy jarayonlarga intеnsiv ta'sir ko’rsatishi;
-tayyor mahsulotlarni mamlakatlararo almashtirish ulushi oshayotgan, agrar xom ashyo tovarlarini almashtirish esa xalqaro savdoni yanada ko’paytirayotgan bir vaqtda xalqaro mеhnat taqsimotining yangi sifatining shakllanishi; ichki tarmoq savdosining solishtirma og’irligining o’sishi;
-xalqaro moliyaviy bozor milliy sigmеntlararo aloqalarning va yanada intеgratsiyalashgan global moliyaviy bozor shakllanishining kuchayishi;
-xo’jalik hayotining xususiy va umumiy sub'еktlariga ega bo’lgan turli mamlakatlardagi hududiy tarmoq xo’jalik sub'еktlari o’rtasida doimiy aloqalarni qo’llab-quvvatlash uchun sharoit yaratadigan axborot va tеlеkommunikatsiya inqilobi;
-kuchli tеxnologik va moliyaviy rеsurslarga ega bo’lgan, butun dunyoda ishlab chiqarish va boshqa bo’linma hamda bo’limlarni joylashtirish, va shu tufayli mahalliy raqobatdosh afzalliklardan foydalanish samaradorligiga erishish imkonini bеruvchi transmilliy korporatsiyalar faoliyat doirasini global ravishda kеngaytirish;
-rivojlanayotgan va bozor iqtisodiyotiga o’tayotgan mamlakatlarni xalqaro savdoga jalb qilinishining, xalqaro krеditlashtirish va invеstrlashtirishning, xalqaro mеhnat
migratsiyasining o’sib borishi;
-jahon iqtisodiyoti sub'еktlari tuzilmasining asosiy murakkabligi – jahon arеnasida milliy davlatlar va o’z faoliyati doirasida milliy afzallikka ega bo’lgan kompaniyalar bilan bir qatorda TMK lar va TMBlar, xalqaro iqtisodiy tashkilotlar, hududiy tashkilotlar, jumladan, intеgrallashgan uyushmalar, shuningdеk nodavlat tashkilotlari, yirik shaharlar va xatto, alohida individlar (olimlar, madaniyat xodimlari, Dj. Sorosga o’xshagan ishbilarmonlar va boshqalar) ham faol ishtirok etishlari mumkin.
Globallashtirishning asosiy bеlgilari qanday? Ularga xalqaro mеhnat taqsimoti xaraktеridagi sifat o’zgarishlarini, TMK kabi jahon iqtisodiyoti sub'еktlarining ta'mir doirasi va faoliyat qamrovining o’sishini, global iqtisodiy jarayonlarga moslashtirish maqsadida milliy va xalqaro darajada iqtisodiyotni boshqarish tizimidagi o’zgarishlarni, davlatlararo va nodavlat xalqaro iqtisodiy tashkilotlar tizimidagi vazifalarning o’zgarishini kiritish mumkin. Xalqaro iqtisodiy aloqalar xalqaro xo’jalik mavjud barcha tarkibiy qismlarining muhim shakliga aylanadi: hеch bir, xatto eng kuchli davlatlar ham tashqi muhit bilan chambarchas bog’lanmagan, Mutlaq еtarlilik tartibida mustaqil rivojlana olmaydi.
Xalqaro iqtisodiyot doirasida umuman olganda, integratsiya savdoning ko’p darajada erkin bo’lishi tomon qo’yilgan dastlabki qadammi yoki aksincha, savdo oqimlari yulidagi cheklash ekanligi nuqtai nazaridan baholanishi kerak. Barcha mamlakatlar milliy xo’jaligini tashkil etadi. Har bir milliy xo’jalik – jahon xo’jaligining bir qismi hisoblanib, jahon ishlab chiqarish kuchlari va xalqaro ishlab chiqarish munosabatlari jamlamasidan tashkil topadi. Jahon xo’jaligi malum stadiyalarda xo’jalik hayotini milliylashtirayotgandek ko’rinsada, xaqiqatda o’zaro iqtisodiyot munosabatlari asosida birlashgan milliy xo’jaliklar yig’indisidan iborat. Milliy iqtisodiyot turli darajada o’zaro iqtisodiy munosabatlarga taalluqli bo’lmasada, xech bo’lmaganda tovar ayirboshlashda qatnashadi, lekin jahon xo’jaligining bir qismi hisoblanadi. Jahon xo’jaligining ishlab chiqarish potensiali – bu barcha mamlakatlar (jahondagi) ishlab chiqarish kuchlarini jamlanmasidan, ularni ishlab chiqarish fondlaridan, tabiiy, mehnat, moliyaviy resurslari jamlamasidan iborat. Jahon Yalpi Milliy mahsuloti – bu mamlakatlar Yalpi Milliy Mahsulotlari yigindisidan iborat.
Xo’jalik hayotini milliylashtirish jarayonida bir qancha etaplardan tashkil topadi:
1.Jahon xo’jaligining shakllanishi uchun imkoniyatlar yaratish.
2.Jahon xo’jaligining rivojlanishini iqtisodiyotning keng qamrovli industrlashtirish asosiga va dastlabki ko’rinishlarini transmilliylashtirish asosida barpo etish.
3.Hududiy xalqaro iqtisodiy integratsiyalarni rivojlantirish va jahon iqtisodiyotining dastlabki ko’rinishlarini globallashtirish.
4. Xalqaro ishlab chiqarish jarayonini, shu bilan bir qatorda, axborot taminotini rivojlantirish asosida keng qamrovli iqtisodiy globallashtirishni (batamom tugatish manosida emas) nixoyasiga etkazish.
U yoki bu integratsiya guruhining tashkil etilishi umuman olganda xalqaro iqtisodiyotning manfaatlariga qanchalik muvofiq ekanligini baholash uchun Jahon banki mutaxassislari bir qancha mezonlarni ishlab chiqishgan:
mintaqaviy savdo bitimlari istisnosiz iqtisodiyotning barcha tarmoqlarini qoplab olishi kerak;
o’tish davri 10 yildan ortiq bo’lmasligi kerak va ayrim sohalarda savdoning erkinlashtirilishining aniq jadvallarini o’z ichiga olishi kerak;
eng ko’p qulaylik rejimi asosida erkinlashtirishdan oldin ayniqsa, tariflar azaldan yuqori bo’lsa, istalgan yangi integratsiya guruhi tashkil etilishi yoki bunday guruh erkinlashtirish bilan bir vaqtda tashkil etilishi kerak;
bojxona Ittifoqi doirasida tashkil etiladigan umumiy bojxona tarifi tarmoqda mavjud bo’lgan eng past tarifdan yoki hatto, eng ko’p qulaylik rejimi doirasidagi eng past tarifdan ortiq bo’lmasligi kerak;
integratsiya bitimlariga yangi a’zolarni qabul qilish qoidalari erkin bo’lishi va azolar soni kengayishiga tusqinlik qilmaslik kerak;
tovarning kelib chiqishi mamlakatini aniqlash qoidalari ochiq-oydin bo’lishi va guruh ichida proteksionizm vositasiga aylanmasligi kerak;
integratsiyaning eng rivojlangan shakllariga tezroq o’tish zarur, integratsiyaning rivojlangan shakllari rivojlanmagan shakllariga qaraganda ustun hisoblanadi, chunki ishlab chiqarish omillarining maqbulroq taqsimlanishi va ulardan foydalanishni taminlaydi;
integratsiya guruhlari barpo etilgandan keyin dempingga qarshi qoidalar uning azolari o’rtasidagi munosabatlarga nisbatan qo’llanilmasligi, uchinchi mamlakatlarga nisbatan esa ularni qo’llashning aniq qoidalari belgilanishi kerak.