|
II BOB.
MAXSUS YARMO’TKAZGICHLI ASBOBLAR
2.1.Maxsus yarimo’tkazgichli asboblar.Tiristor va stabilitronlar
Tiristor (yun. thyra — eshik, kirish va rezistor) — elektr valentlik xossasiga ega boʻlgan kremniy monokristall asosidagi yarimoʻtkazgich asbob.(10-rasm) Yarimoʻtkazgich elementi kremniy (bir oz bor, alyuminiy va fosfor qoʻshilgan) monokristall disk (plastinka)dan tayyorlanadi. Ishlash prinsipi kremniy monokristallning elektron teshikli oʻtish (elektron p oʻtkazuvchanlikdan teshikli p oʻtkazuvchanlikka oʻtish) xossasiga asoslanadi. Bu xossa asbobning valentli oʻtkazuvchanligini taʼminlaydi. Tiristorning triodli (tristor; uchta tashqi chiqish — katod, anod, boshqaruvchi elektrod) va diodli (dinistor, boshkaruvchi elektrodsiz) turlari bor. Vazifasiga koʻra, bir tomonlama va ikki tomonlama oʻtkazuvchan, yuqori chastotali, impulsli, ikki operatsiyali va maxsus xillarga boʻlinadi. Fotorezistorlar, galliy arsenid asosidagi Tiristorlar ham bor.
Tiristor-to’rt qatlamli, yani uchta p-n o’tishli yarim o’tkazgich asbobdir. Unda turli xil o’tkazuvchanlikka ega qatlamlar ketma-ket ulanadi.
Tiristorning ishlashini uning ekvivalent sxemada tasavvur qilish qulay.Buning uchun uni p-n-p va n-p-n turdagi tranzistorlarning qo’shmasi deb qarash mumkin.
Ko’rib chiqilgan ulanishdagi tiristor diod — tiristor yoki dinistor deb ataladi. Tiristornnng yopiq holatdan ochiq xolatga o’tishi faqat anod — katod ora- sidagi kuchlanishni o’zgartiribgina emas, balki bazalardan birortasidagi tokni qisqa muddatga oshirish uuli bilan ham amalga oshirish mumkin. Bu tokni
boshqarish toki deb ataladi. U tiristor qatlamlarida hosil bo’ladigan jara- yonlarni o’zgartirmaydi. Faqat uning qayta ulash to’g’ri kuchlanishini kichraytiradi, xolos. Bunday tiristorlar triod — tiristor yoki trinistor deb
ataladi.. U boshqarish tokining ortishi bilan qayta ulash to’g’ri kuchlanishi kichrayishini ko’rsatadi.
bo’lganda, xarakteristika diodning to’g’ri utish xarakteristi kasiga aylanadi. -yassilanish toki deb ataladi.
Boshqaruvchi elektrod sifatida bazalardan qaysi biri olinishiga qarab boshqarish katod yoki anod bo’yicha deb ikki to’rga bo’linadi. Katod bo’yicha boshqarishda tiristornnng katodga yaqin bazasi, anod bo’yicha boshqarishda esa, anodga yaqin joylashgan bazasi boshqaruvchi elektrod vazifasini bajaradi.Ikkala holda xam tiristornnng xarakteristikasi deyari bir xil bo’ladi.
Faqat, katod bo’yicha boshqarishda boshqaruvchi elektrodga katodga nisbatan musbat tok impulsi berilsa, anod bo’yicha boshqarishda—anodga nisbatan manfiy tok impulsi ta’sir ettiriladi.
Tiristor elektr oʻzgartirgichlarida ventil, avtomatik boshqarish tizimining ijrochi va kuchaytiruvchi elementlari, turli elektron qurilmalarda xotira kaliti hamda elementlari va boshqa sifatida ishlatiladi.
11-rasm.Tiristor
Stablitron deb sxemalarda kuchlanish qiymatini barqaror saqlab turuvchi yarim o’tkazgich asbobiga aytiladi. Stablitron sifatida VAX da tok qiymati keskin o’zgarganda kuchlanish deyarli o’zgarmaydigan soha mavjud bo’lgan elektr asboblardan foydalaniladi.
P-n o’tish tokining unga berilayotgan kuchlanishga bog’liqligi I=f(U) volt–amper xarakteristika (VAX) deyiladi. (2.2) va (2.5) lar asosida umumiy holda eksponenstial bog’liqlik yordamida ifodalanadi (12. a - rasm).
. (2.6)
Agar p-n o’tishga to’g’ri kuchlanish berilgan bo’lsa, U0 kuchlanish ishorasi – musbat, teskari kuchlanish berilgan bo’lsa esa - manfiy bo’ladi. UTUG 0,1 V bo’lsa eksponenstial songa nisbatan birni hisobga olmasa ham bo’ladi va kuchlanish ortishi bilan tok ham eksponenstial ortib boradi. Teskari kuchlanish berilganda esa -0,2 V kuchlanish qiymatida tok I0 qiymatiga yetib keladi va keyinchalik kuchlanish qiymati o’zgarmaydi. I0 kattaligi shu sababli teskari ulangan p-n o’tishning to’yinish toki deb ham ataladi.
a) b)
12 - rasm
Teskari tok to’g’ri tokka nisbatan bir necha darajaga kichik, ya’ni p-n o’tish to’g’ri yo’nalishda tokni yaxshi o’tkazadi, teskari yo’nalishda esa yomon. Demak, p-n o’tish to’g’rilovchi harakat bilan xarakterlanadi va uni o’zgaruvchi tokni to’g’rilashda qo’llashga imkon beradi.
Eksponenstial tashkil etuvchi temperatura ortishi bilan kamayishiga qaramay VAX to’g’ri shaxobchasidagi qiyalik ortadi (12. b-rasm). Bu hodisa I0 ni temperaturaga kuchli to’g’ri bog’liqligi bilan tushuntiriladi. To’g’ri kuchlanish berilganda temperatura ortishi bilan tok ortishiga olib keladi. Amaliyotda p-n o’tish VAX ga temperaturaning bog’liqligi kuchlanishning temperatura koeffistienti (KTK) deb ataladigan kattalik bilan baholanadi. KTKni aniqlash uchun temperaturani o’zgartirib borib, o’zgarmas tokdagi p-n o’tish kuchlanishini o’zgarishi o’lchab boriladi. Odatda KTK manfiy ishoraga ega, ya’ni temperatura ortishi bilan o’tishdagi kuchlanish kamayadi. Kremniydan yasalgan p-n o’tish uchun KTK 3 mV/grad darajani tashkil etadi.
(2.6) ifoda ideallashtirilgan p-n o’tish VAX sini ifodalaydi. Bunday o’tishda p va n sohalarning hajmiy qarshiligi nolga teng va tok o’tish vaqtida p-n o’tishda rekombinastiya jarayoni sodir bo’lmaydi deb hisoblanadi. Real o’tishda esa baza qarshiligi o’nlab Omga teng bo’ladi. Shu sababli (2.6) ifodaga p-n o’tishdagi va tashqi kuchlanish U0 orasidagi farqni hisobga oluvchi o’zgartirish kiritiladi
(2.7)
Do'stlaringiz bilan baham: | 
