Kurs: ijtimoiy psixologiya

Maydon nazariyasi" K. Levin inson xatti-harakatlarini nafaqat bilim tuzilmalaridan, balki insonning motivatsiyasidan ham tushuntirib berdi. Nazariyasi muallifi-Kurt Levin (1890-1947) – gestaltpsixologiya nemis maktabi vakili. Prussiyada 1890da tug'ilgan. Freiburg, Myunxen, Berlin universitetlarida tahsil olgan. 1914da doktorlik darajasini oldi. To'rt yillik xizmatdan so'ng, u Berlin universitetida o'qituvchi, keyin esa professor bo'ldi. 1933da u Stenford va Kornel universitetlarida o'qigan AQShga ko'chib keldi. 1945 yilda­Massachusets texnologiya instituti qoshidagi guruh dinamikasi markazi tadqiqotchisi direktori bo'ldi. 1947 yil 12 fevralda vafot etgan.
"Maydon nazariyasi"ning asosiy qoidalari.
1) insoniy xatti-harakatlarning harakatlantiruvchi kuchi ehtiyojlardir. Ehtiyoj-niyat va harakatni amalga oshirishda odamda yuzaga keladigan dinamik holat (faoliyat). Ehtiyojlar quyidagi turlarga bo'linadi:
a) haqiqiy-ish, o'zini o'zi tasdiqlash va boshqalar.;
b) kvaziprebnosti – hozirgi vaqtda, bu holatda odamda paydo bo'ladi; ular dinamik ravishda zaryadlangan tizimning avlodidir. Kvaziprebnostni­qondirish ularning dinamik kuchlanishini kamaytirishdan iborat. Har bir insonning ehtiyojlarini qondirish usuli ularning turli mazmuni tufayli moslashuvchan.
2) ehtiyojni qondirish almashtirish harakatining xarakteriga ega bo'lishi mumkin. Bu tizimning kuchlanish darajasiga va maqsadga erishish darajasiga bog'liq. O'zgarishlar quyidagi turlarga to'g'ri keladi:
a) ekvivalent almashtirish-haqiqiy maqsad (erishiladi, lekin boshqa yo'l bilan);
b) "pars Pro toto" (lot. bir butunning o'rniga bir qism) – faoliyatni amalga oshirish dastlabki maqsadga qaratilgan, ammo to'xtaydi;
C) haqiqiy bo'lmagan ramziy qarorlar-tasavvurga ega bo'lgan shaxs maqsadga erishish bilan bir xil ishni bajaradi.
K. Levin faoliyatning ichki va tashqi maqsadini ajratdi. Shu bilan birga, almashtirish samaradorligi ichki maqsadga erishish bilan bog'liq.
3) psixologik maydon tushunchasi.
K. Levin uchun maydon-bu xatti-harakatlar aniqlangan omillar va amalga oshiriladigan struktura. "Atrofimizdagi ma'lum bir valentlikka ega bo'lgan narsalar dunyosi bor". Shuning uchun, mavzu va psixologik muhit haqida alohida gapirish kerak emas, balki shaxsning har ikkala "hayot maydoni" ni ham o'z ichiga oladi, unda insonning amalga oshirilishi­mumkin bo'lgan xatti-harakatlar deb ta'riflanadi. Hayot makoniga kiritilgan omillar, ular insonga ta'sir qiladigan barcha jismoniy va ijtimoiy omillardir. Ularning ijobiy valentligi insonning ushbu maydonning ma'lum bir hududiga, salbiy valentlikka – uning qarama-qarshi tomoniga intilishini ta'minlaydi.
K. Levin insonning maqsadlari va xatti-harakati sababli kuchli irodali xatti-harakatni ajratib turadi. Xulq-atvor-bu sub'ektning qabul qilingan maqsadga yo'naltirilishidan farqli o'laroq, qabul qilingan atrof-muhitning situativ ahamiyatga ega ob'ektlariga ustuvor yo'nalishidir.
4) maqsad tushunchasi.
Maqsad, ba'zi bir naqd "ob'ekt sohasida" vazifalarni tanlash asosida shaxsda shakllanadi. Ushbu maydon tashqaridan mavzuga taalluqli turli xil qiyinchiliklarga duch keladigan bir qator vazifalar bilan ifodalanadi. Muammoni hal qilish tendentsiyasi sub'ektning ichki maqsadlariga erishishda faoliyat natijalari bo'yicha yuqori darajadagi da'volari bilan bog'liq vositalar bo'lib xizmat qiladi. Vazifalarni tanlash uchun maxsus jarayon – maqsadni shakllantirish. Maqsadlarni shakllantirish mexanizmi sifatida valentlik (qiymat) parametrlari va muvaffaqiyat ehtimoli bo'yicha vazifalarni tahlil qilish va baholash jarayoni ko'rib chiqiladi. Maqsadga erishish holatining asosiy muammosi-tobora yuqori maqsadlarni belgilash va muvaffaqiyatsizlikdan qochish istagi o'rtasidagi farqning mavjudligi.
O'z xodimlari bilan birgalikda o'tkazilgan tajribalar natijasida K. Levin quyidagi xulosalarga keldi:
1) har bir ish uchun haqiqiy va ideal maqsadlar munosabati bilan belgilanadigan maqsadlarning ierarxiyasi mavjud.
2) kvazipremennosti tushirish uchun hal qiluvchi vazifa maqsadi emas, balki ichki maqsadga erishishdir.
3) da'vo darajasini o'zgartirish, muvaffaqiyatga erishish yoki muvaffaqiyatsizlikni bartaraf etishdan ko'ra, ideal maqsadga erishish va muvaffaqiyatsizlik qo'rquvi o'rtasidagi ziddiyatni o'z ichiga oladi.
4) muvaffaqiyatsizlik tajribasining qiymati eng katta qiyinchilik darajasida nolga teng va nisbatan engil vazifalar sohasida maksimal darajaga etadi. Keyin juda oson ish joylari hisobga olinmaydi. Boshqacha qilib aytadigan bo'lsak, faqatgina ushbu mavzuning imkoniyat doirasi chegaralarida joylashgan maqsadga kelganda, muvaffaqiyat yoki qobiliyatsizlik tajribasi paydo bo'lishi mumkin.
Amerikaning faoliyat davrida K. Levin ijtimoiy psixologiya muammolari bilan shug'ullangan. U "guruh tuzilmalari"muammosiga katta e'tibor qaratdi. U etakchilik turlarini (demokratik, anarxik, avtoritar) o'rganib chiqdi va ularga javob berdi "guruh atmosferalari". Guruh ichidagi munosabatlar:
a) norasmiy – dastlab etakchi rolga ega bo'lgan guruhga xos (xushyoqish, antipatiya, homiylik va boshqalar);
b) guruhni o'z ichiga olgan va faqat norasmiy bo'lganlarga nisbatan qo'llaniladigan muayyan faoliyat munosabatlari.
"Psixologik muhit tuzilishi"nazariyasini ishlab chiqdi. Uning mohiyati shundaki, shaxsning atrofi differentsiatsiya qilingan tuzilishga ega va hissiy va kognitiv jarayonlarni aniqlaydigan alohida sohalarga bo'linadi. Ushbu muhit, masalan, bir yoshdan ikkinchisiga o'tish davrida "qayta tuzilgan".
Kognitiv nazariyalarning kontseptual apparati quyidagi asosiy tushunchalarni o'z ichiga oladi:
kognitiv tashkilot – yoki kognitiv struktura) - fenomen, ob'ektning alohida qismlarini identifikatsiyalash va farqlashni ta'minlaydigan elementlarni farqlash, integratsiya qilish va o'zaro bog'lash jarayonlari shaklida bilim elementlari (bilim, fikr, axborot nuqtalari va boshqalar) o'rtasidagi o'zaro ta'sirning shakli;
rag'batlantirish-shaxsga ta'sir qiladigan vaziyatning elementi sifatida ob'ekt (haqiqiy yoki ideal);
javob-rag'batlantirish ta'siri ostida amalga oshiriladigan bilim tuzilmasini tashkil etish jarayoni;
qiymat ob'ektni (hodisani) tasniflashning natijasidir, buning natijasida uning xossalari ob'ektlarning solishtirma sinfining xususiyatlariga bog'liq.
Ijtimoiy psixologiyada kognitiv nazariyalar quyidagilardir:
1) kognitiv yozishmalar nazariyasi: strukturaviy muvozanat (F. Heider); kommunikativ harakatlar (shu jumladan, yangi); kognitiv dissonance (L. Festinger); muvofiqlik (Ch.Osgud, P. Tannenbaum).
Ushbu nazariyalar uchun umumiy: shaxs ichki muvozanatni yo'qotishga intiladi va guruh shaxslararo munosabatlarning ichki muvofiqligini maksimal darajada oshiradi.
2) S. Asha, D. Krecha, R. Krachfildning kognitiv yondashuvi.