Kurs: I guruh(lar): Fan

Ko`payishi va rivojlanishi. Sudralib yuruvchilaming tuxumi urg`ochisining jinsiy yo`lida urug`lanadi. Erkagining spermatozoidlari urg`ochisining kloakasiga tushadi. Sudralib yuruvchilarda boshqa haqiqiy quruqlikda yashovchi hayvonlar singari ichki urug`lanish sodir bo`ladi.
Bahor oyining oxiri va yozning boshlarida urg`ochi kaltakesak 5 dan 15 tagacha umgiangan tuxumlarini oftob tushib turadigan joyga qo`yadi. Tuxumlar tuproqqa yuzaroq qilib ko`mib qo`yiladi. Tuxumlar ancha yirik va sariqligi ko`p bo`lib, sirti qalin po`choq bilan qoplangan. Po`choq tuxumni qurib qolishdan saqlaydi. Tuxumning sariqligi rivojlanayotgan murtak uchun oziq hisoblanadi. Kaltakesak tuxumidan voyaga yetgan hayvonga o`xshaydigan kichik kaltakesak chiqadi.
Regeneratsiyasi. Agar yirtqich hayvon kaltakesak dumidan tutib oladigan bo`lsa, u dumining bir qismini tashlab, qochib qoladi. Uzilib qolgan dum birmuncha vaqt qimirlab turadi. Dumni uzib tashlash reflektor tarzda sodir bo`ladi. Bu hodisa dum umurtqalaridan birining o`rtasidan sinishi natijasida yuz beradi. Bunda jarohatlangan joy atrofidagi muskullaming tez qisqarishi tufayli qon oqmaydi. Keyinroq dum yana qaytadan o`sib chiqadi, ya`ni regeneratsiya sodir bo`ladi.
Kelib chiqishi. Dastlabki sudralib yuruvchilar paleozoyning toshko`mirdavrida paydo bo`lgan kotilozavrlar bo`lgan. Ular sovut boshlisuv hamda quruqlikda yashovchilar — stegosefallardan kelib chiqqanligitaxmin qilinadi. Kotilazavrlarning bosh suyagi stegosefallar singari yaxlitbo`lgan. Sudralib yuruvchilarning paydo bo`lishi toshko`mir davri oxiridaiqlimning asta-sekin quruqlashuvi bilan bog`liq. Iqlimning bundankeyin ham quruqlashib borishi sudralib yuruvchilar turining xilma-xilliginioshishiga sabab bo`ladi. Mezazoy erasi davomida ular Yer yuziningbarcha qismlarida keng tarqalib, barcha yashash muhitini egallaydi.Ko`pchilik sudralib yuruvchilar yirik bo`lib, bo`yi 20 metr va undan ham balandroq bo`lgan. Mezozoy erasining oxirida Yer yuzidakuchli tog` hosil bo`lish jarayonlari natijasida iqlim (harorat, namlik)keskin o`zgarganligi tufayli sudralib yuruvchilar yoppasiga qirilib ketaboshlaydi. Yashash uchun kurash natijasida ularning o`rnini issiqqonlihayvonlar (qushlar va sut emizuvchilar) egallaydi. O`sha davrda sudralibyuruvchilarning yangi guruhlari — kaltakesaklar va ulardan kelib chiqqanilonlar paydo bo`ladi va keng tarqala boshlaydi. Sudralib yuruvchilarningeski guruhlaridan yasherlar, timsohlar va toshbaqalar saqlanib qolgan.