|
4.6.2. Texnika asoslari va tuzilishi
Texnik nuqtai nazardan olib qaraganda burilishlarning barcha turlari
tayanchdan depsinishga asoslanadi. Bunda burilish o‘qiga nisbatan zarur aylanma
harakatni chaqiruvchi tashqi kuch vaqti paydo bo‘ladi. Ko‘p hollarda buning uchun
oyoq bilan yoki tayanchdan depsinish qo‘llaniladi. Lekin, burilishlar turlarida
depsinishning umumiy mexanizmi turlicha amalga oshiriladi. Bu yerda
tayanchning xarakteri, tayanmagan a’zolar bilan siltanish harakatlarini mavjudligi
va jadalligi, tanani vertikal o‘q atrofida tekis burilishga erishish zarurati va
imkoniyati va boshqa omillar rol o‘ynaydi. Quyida burilish texnikasiga taalluqli
bo‘lgan ba’zi asosiy holatlar ko‘rib chiqiladi.
Burilishdagi depsinish mexanizmi sakrashdagi depsinishga juda o‘xshash
(27-rasmga qarang). Farqi shundaki, burilishda gimnastikachi tanasini harakatga
keltiruvchi tayanch reaksiyasi kuchi yelkalarga ta’sir etadi va tanaga ko‘chuvchi
yoki ulama emas (sakrashdagi kabi), balki berilgan o‘q atrofida aylanma harakat
to‘g‘risida xabar beradi. Gimnastikachi tanasiga tayanch reaksiyasi kuchi vaqtining
ta’sir jarayoni 34-rasmda oddiyroq qilib ko‘rsatilgan. Gimnastikachi qo‘l bilan
115
chapga aylanma harakat qila turib va bir
vaqtning o‘zida gavdani aylanishga tortib,
o‘ng oyoqda o‘ngga-orqadan depsinadi. Bunda
oyoq qandaydir, kuch (F) bilan tayanchga
ta’sir ko‘rsatadi, tayanch esa unga reaksiya
(Ft) bilan “javob beradi”. Oxirgi bo‘lg‘usi
burilish tomoniga yo‘naltiriladi va tayanch
a’zosiga
qo‘llaniladi .
Gimnastikachi
bunday depsinish jarayonida chap oyoqda
aylanish-ga tayyorlanib tana og‘irligini unga
34-rasm
o‘tkazadi. Shunday qilib tayanch reaksiyasi Ft
vektori yelkaga R ga ta’sir ko‘rsatadi va o‘q O atrofida aylanishga chaqiradigan
tayanch reaksiyasi kuchi vaqtini Ft∙R hosil qiladi.
Shunday burilishlar borki, na u, na boshqa oyoq tana aylanishda o‘q bilan
to‘g‘ri keladi. Bularga misol, chalishtirilgan holatdan ikkala oyoqda burilish.
Bunday holatda oyoq kafti orasida joylashgan o‘q atrofida aylanishga chaqiradigan
qo‘shaloq kuch vaqti vujudga keladi.
Aylanma depsinish samarasi kuch vaqti impulsiga bog‘liq. Kuch vaqti
impulsi (S) kuch vaqtini (M) uning harakat qilish vaqti (t) ko‘paytmasiga teng:
S=M∙t
Shunday qilib, gimnastikachi oyog‘i bilan qancha kuchli va uzoq depsinsa,
burilish ham shuncha faol bo‘ladi. Ta’riflangan depsinish tuzilishiga ko‘ra ikkita
harakat fazasiga bo‘lishi mumkin: ulardan biri – tayanmagan a’zolar bilan burilish
tomonga siltash bilan bir vaqtda “aylanma harakat” beruvchi oyoq bilan depsinish.
Ikkinchi fazada siltanuvchi a’zolar harakati tormozlanadi va harakat (harakat soni
vaqtini saqlash qonuni bo‘yicha) unga yaqin a’zolarga o‘tadi, undan keyin
burilishga tayangan a’zolar jalb qilinadi.
Tayanmagan a’zolarning siltanish harakatlari burilishda muhim rol o‘ynaydi.
Tayanmagan a’zolar bilan harakatlanish tayangan a’zolar harakati bilan o‘zaro
116
bog‘liq holda ko‘rilishi kerak va siltanib burilish mexanizmining ajralmas
bo‘lagidir: siltanuvchi a’zolarning harakati (qo‘l, tayanmagan oyoq, shu bilan birga
mazkur holatga safarbar qilingan tana segmentlari) burilishning tanani aylanishi
boshqa, tayanchga yaqin joylashadigan a’zolarga o‘tgandan keyingi birinchi faol
fazasi hisoblanadi. Siltanuvchi a’zolar ishga tushgandagi burilish jadalligi birdan
o‘sadi. Burilishdagi siltanuvchi harakatlar samarasi nafaqat harakat quvvatiga,
balki siltanish harakatining joylashish harakteriga ham bog‘liqdir. Aylanma
siltanishda tayanmagan a’zolar harakati burilishni bajarishga qancha ta’sir
ko‘rsatsa, siltanishda a’zolar harakati tekisligi burilish tekisligiga shuncha mos
keladi. Gorizontal tekislikda aniq bajariladigan siltanishda siltovchi a’zolardan
tayanch a’zolarga aylanma harakatni o‘tishi maksimal bo‘ladi. Buni amalga
oshirish uchun, masalan qo‘l bilan tezroq siltanishni (depsinishning 1 fazasiga
qarang) qo‘llar yonda bo‘lgan holatdan bajarish. Xuddi shunga o‘xshab oyoqni
ham gorizontal holatgacha ko‘tarib (oldinga, yonga) bajarish mumkin.
Bunday holatlarda, qachonki siltash vertikal tekislikda bajarilganda,
tayanmagan qo‘l yoki oyoq harakatidan burilish uchun to‘g‘ridan-to‘g‘ri
foydalanib bo‘lmaydi. Bu yerda impulsning o‘tishi nolga teng, chunki siltashda
tayanmagan a’zolarning aylanishi va burilishda tananing aylanishi bir-biriga
nisbatan 90
0
burchakda joylashgan o‘q atrofida amalga oshiriladi.
Real holatda vertikal o‘q atrofida burilishning faol qismi bilan bog‘liq qo‘l va
oyoq bilan siltanish harakatlari hech qachon gorizontal yoki vertikal tekislikda
bajarilmaydi. 35-rasmda siltanuvchi chap oyoq burilishda orliq tekislikda
harakatlanib pastdan yuqoriga siltanib ko‘tarilmoqda. “Idealga yaqin” mazkur
holatda qo‘l harakati deyarli har doim gorizontal tekislikda joylashadi. Yakuniy
xulosada siltash samarasi gorizontal tekislikdagi siltanuvchi a’zoning aylanma
harakati
vektor-vaqti
chizig‘i
bilan
aniqlanadi.
Burilishdagi
aylanish
impulslarining “almashinish” siltanib burilishda gimnastikachining holati faol
holat hisobiga bir necha marta o‘zgarishi mumkin. Bunday holatlarda tana
117
a’zolarining aylanma harakati tezligi ham o‘zgaradi va “aylanish impulslari bilan
almashadi”.
Do'stlaringiz bilan baham: |
