Kurbanbaev Miraliniń

§1. Baslawısh tálimde informaciya texnologiyalarınan sapalı paydalanıw

Búgingi kún oqıtıwshısına bárkámal áwladtı tárbiyalap ósiriw sıyaqlı juwapkerli wazıypa júklengen bolıp, tálim mazmunın jetilistiriwge qaratılǵan wazıypalardı belgilep alıw, zaman menen say bolıp, tálimniń zamanagóy texnologiyaların ámelde qollaǵan halda oqıwshılarda óz pánine qızıǵıwshılıq oyatıwları, húrmet-sıylasıq sezimlerin qáliplestirip barıwları talap etiledi.

Tálimde unamlı nátiyjelerge erisiw, eń áwele, jas áwladqa ilimiy bilim tiykarların puxta úyretiw, olarda dúńyaǵa kózqaras hám de oylaw kólemin keńeytiw, ruwxıy-etikalıq sapaların qáliplestiriw boyınsha bilimlendiriwge tiyisli tarbiyalıq islerdi nátiyjeli shólkemlestiriw menen belgilenedi. Buǵan baylanıslı tálim-tárbiya procesine kóplegen ózgertiwler kiritilip atır, jańasha jantasıwlar ámelde qollanılıp atır. Usılardan biri, informacion-kommunikatsion texnologiyalardan paydalanıp sabaq ótiwde shınıǵıwlar natiyjeliligin asırıwǵa erisiw esaplanadı.
Ózbekstan Respublikası «Kadrlar tayarlaw milliy dástúri»de tálim mekemeleriniń materiallıq texnikalıq hám informaciya bazasın bekkemlew, oqıw tárbiya procesin joqarı sapalı oqıw ádebiyatları hám aldınǵı pedagogikalıq texnologiyalar menen támiyinlew úzliksiz tálim sistemasın informaciyalastırıw máselesi bólek belgilengen. Bunnan kelip shıqqan halda tálim procesine informacion-kommunikatsion texnologiyaların engiziw dáwir talabı esaplanadı.
Oqıwshılardıń pánlerge bolǵan qızıǵıwshılıǵın asırıw, olardıń intellektual hám dóretiwshilik oylawın, intellektuallıq qábiletlerin rawajlandırıw, pánler ara baylanıslılıqtı támiyinlew, búgingi pedagogikanıń zárúrli wazıypalarınan. Sabaqlardı eń aldı pedagogikalıq texnologiyalar tiykarında shólkemlestiriw, oqıwshılardı ǵárezsiz túrde iskerlik kórsete alıwǵa, informaciya texnologiyaları múmkinshiliklerinen aqılǵa say paydalanıwǵa úyretiw, oqıtılıp atırǵan pándi ózlestiriw sapasın asırıw ústin turatuǵın wazıypa esaplanadı. Bul boyınsha baslawısh tálimdi oqıtıwda da túrlishe usıllar qollanılıp atır. Usılardan biri
zamanagóy informaciya texnologiyalarınan paydalanıw bolıp tabıladı.
8
Zamanagóy informaciya texnologiyalardıń jedel rawajlanıp, tálim tarawına
jedel kirip keliwi, turmısımızda áhmiyetke iye bolıp baratırǵanı bul boyınsha bilim hám ilmiy tájriybelerimizdide uyqas túrde qáliplestiriwdi talap etedi. Sonıń ushın, baslawısh klasslarda kompyuterden paydalanıp sabaq ótiw usınıs etildi.
Sabaq procesiniń áhmiyetli jetiskenliklerinen biri kompyuter texnologiyaları
komponentlerinen paydalanıwdı támiyinleytuǵın programmalıq qurallardıń jaratılıwı boldı. Ásirese, oqıw procesini shólkemlestiriwde bul programmalıq qurallar ayrıqsha áhmiyetke iye. Elektron qóllanbalardıń “Macro media Flash”, “GIF Animation”, “Microsoft Front Page”, “Abobe Fotopshop”, “3 D Max”, “Microsoft Power Point” sıyaqlı programmalıq qurallardan paydalanıp
jaratılǵanlıǵı qolaylıq tuwdırıp atır. Sebebi olar háreketli, reńli, dawıslı suwretler
jaratıw imkaniyatın beredi. Bul bolsa baslawısh klass penen oqıwshılarınıń temanı tez túsinip alıwǵa, ózlestiriw sapasın asıwına járdem beredi.
Baslawısh klass penen oqıwshıları ushın jaratılǵan elektron sabaqlıq, qóllanba hám prezentaciyalardan oqıw processinde keń paydalanılıp atır.
Oqıw, ana tili, matematika hám tábiyattanıwlıq pánlerin oqıtıwda informaciya
texnologiyaları járdeminde túrli qıylı kórgezbeli slaydlardan sabaq processlerinde
paydalanıw múmkin. Mısalı :
 oqıw hám ana tili pánlerinde úlken ekranda háriplerdi, sózlerdi bir-birine
qosıp oqıw, keyininen kishi ertek hám gúrrińlerdi oqıw, háriplerdi tuwrı
hám shıraylı jazıw ;
 matematika páninde ápiwayı ámellerden paydalanıp, slaydlar járdeminde
máseleler sheshiw, hár qıylı esap -kitaplı oyınlar shólkemlestiriw;
 tábiyattanıwlıq páninen tábiyaat daǵı hádiyseler haqqındaǵı ápiwayı slaydlar
járdeminde túsinikler beriw múmkin.
Bul usıllardan paydalanıw jas hám bilimge qızıǵıwshı oqıwshınıń awızsha
sóylewin rawajlanıwına, awızsha esaplaw mamanlıǵın asıwına, dóretiwshilik, izertlew hám pikirlew qabiliyetini rawajlanıwına túrtki boladı.
Elektron prezentaciyalardan sabaqta kórsetiw hám kórgezbeli material
retinde paydalanıw oqıtıwshıǵa úlken járdem beredi. Oqıw materialınıń elektron
9
prezentaciyada animatsiyalar formasında beriliwi ótilip atırǵan temanı túsiniwdi
jeńillestiredi hám kórgezbelilikti asıradı. Kórsetiw slaydların oqıwshılarǵa
tarqatpa material retinde de beriw múmkin. Buǵan mısal etip, 4 -klass ana tili
sabaqlarında paydalanıw ushın jaratılǵan “Seplikler” temasındaǵı elektron
prezentaciyanı kórsetiw múmkin.
Elektron sabaqlıqtan ǵárezsiz tálim alıwda hám oqıw materialların hár
tárepleme nátiyjeli ózlestiriwde paydalanıw múmkin. Elektron sabaqlıqta
pánniń oqıw materialları oqıwshıǵa interaktiv usıllar menen, psixologiyalıq hám
pedagogikalıq tárepler, zamanagóy informaciya texnologiyaları, audio hám video
animatsiyalar múmkinshiliklerinen orınlı paydalanıladı.
Kitap. uz saytında 1-4 klass oqıwshıları ushın derlik barlıq pánlerdiń
elektron sabaqlıqları bar. Biraq olar tekst hám dawıs formasında usınıs etilmegen.
Elektron sabaqlıqlardı tekst hám dawıs formasında, slayd -shou kóriniste beriw
maqsetke muwapıq. Audio hám video informaciyalardıń óz-ara birgelikte qollanıwı oqıtıw natiyjeliligin keskin asıradı.
Baslawısh klass oqıwshıları ushın RTM tárepinen jaratılǵan “Sanawdı
úyrenemiz”, “Álippe sabaqları”, “Aljabr”, “5 x5”, sıyaqlı elektron programmalar óziniń qızıqlılıǵı, oqıwshılar jasına sáykesligi, paydalanıw ushın ápiwayılıǵı, intellektuallıq potencialdı rawajlandırıw, logikalıq baqlaw júrgiziwge sharlawı menen áhmiyetli bolıp tabıladı.
“Sanawdı úyrenemiz” - baslawısh klass oqıwshıları ushın matematika
páninen elektron oqıw quralı. Usı elektron sabaq islenbe arqalı baslawısh
klass oqıwshıları 4 ámeldi orınlaw kónlikpesin asırıw menen birgelikte
kompyuterdiń “tıshqansha” apparatınan paydalanıw kónlikpesin qáliplestiredi.
“Álippe sabaqları” - 1-klass oqıwshıları ushın mólsherlengen bolıp, Alipbeni
úyretiwshi programma esaplanadı. Programmanıń abzallıq tárepi sonda,
oqıwshılardıń awızsha hám jazba sóylewin ósiriw (háripti aytıw hám jazıw,
sol hárip menen baslanıwshı zatlardıń atların úyreniw) ge járdem beredi.
Sonıń menen birge, háripler úyrenilgennen keyin, bekkemlew maqsetinde súwret
beriledi. Berilgen ketekshege suwretdegi zattıń atını tawıp jazıw tapsırıladı.
10
Bul jerde oqıwshınıń kompyuter arqalı jazıw ilmiy tájriybeleri qáliplestirilip barıladı, test menen islewge de uyretiledi.
“Aljabr” - 1-klass penen matematika sabaqlarında paydalanıw ushın mólsherlengen programma esaplanadı. Programma arqalı oqıwshılar 10 ishinde nomerlewdi, tártiplewdi, qosıw hám ayırıw ámellerin orınlawdı, salıstırıwlawdı úyrenediler. Programma oqıwshıǵa awızsha mısal sheshiwdiń avtomatikalıq dárejede ózlestiriw imkaniyatın beredi. Sonıń menen birge, ózbetinshe islew kónlikpelerin rawajlandırıwǵa xızmet etedi.
“5 x5” - 2-klass matematika sabaqlarında paydalanıw ushın mólsherlengen bolıp, kóbeytiw kesteni úyretiwshi programma esaplanadı. Programmanıń tákirarlaw bóleginde kompyuterdiń ózi tártip menen 2 den baslap 9 ǵa shekem kóbeytiw kesteni uyretedi. Imtixan bóleginde bolsa oqıwshı ǵárezsiz túrde kesteni islep shıǵadı. Sonısı itibarlı, bir xananı atqarmastan turıp, ekinshisine ótpewi, oqıwshını óz ústinde islewine májbúr etedi. Programmanı oqıtıwshı ushın haqıyqıy járdemshi desek te boladı. Sebebi, klasstıń 30 -40% oqıwshısı kóbeytiw kesteni úyreniwinde qıyınshılıqqa dus keledi. Programma sol oqıwshılarǵa kóbeytiw kesteniń avtomatikalıq dárejede úyreniwlerin kepilleydi.
Búgingi kún oqıtıwshısına qóyılıp atırǵan talap, sabaq processinde informaciya texnologiyalardı qollay alıwı, oqıwshılardı komyuterden erkin paydalanıwǵa, zamanagóy bilimlerdi puxta iyelewge, manawıy jetik shaxs bolıp jetiwine úyretiwden ibarat.

11
§2. Baslawısh klaslarda oqıtıwdıń zamanagóy informaciya texnologiyalardan paydalanıw abzallıqları

Xalıq tálimi ministrligi maǵlıwmatlarına kóre, búgingi kúnde respublikamızda baslawısh klass oqıwshıları sanı jámi 2129389 dananı quraydı. Olarǵa 111866 dana pedagog sabaq berip kelip atır. Házirgi kúnde mámleketimiz tárepinen oqıtıwshılardıń sabaqlarǵa dóretiwshilik jantasıwın támiyinlew, olar iskerligine aldıńǵı pedagogikalıq hám informacion-kommunikaciya texnologiyaların keń tadbıq qılıw hám de oqıwshılardıń dáslepki bilim iyelew tiykarı bekkem bolıwı, barlıq pánlerdi ózlestiriwge qızıǵıwshılıǵın asırıw maqsetinde zárúr shara-ilajlar islep shıǵılıp, turmısqa tadbıq etilip atır.
Házirgi dáwir oqıtıwshı hám oqıwshı aldına úlken talaplar qoymaqta, bul
talaplardıń eń tiykarǵısı - sabaqtıń natiyjeliligi, onıń sapalılıǵı, oqıwshılardıń
bilim hám kónlikpelerine, mekteplerdegi hár qıylı oqıw shınıǵıwları, olardıń shólkemlestiriliwi hám ol arqalı oqıwshılardı túrli bilim hám kónlikpelerdi iyelep alıwı bolıp tabıladı. Búgingi kúnde tálim procesin tuwrı hám nátiyjeli shólkemlestiriwde innovciyalıq texnologiyalar, texnikalıq qurallardıń, atap aytqanda, zamanagóy kompyuterlerdiń ornı kútá úlken bolıp tabıladı. Sabaq temasına tiyisli multimediya, animatsiya, grafika, diafilm hám
videofilmlardan paydalanıw sabaq procesin jáne –de qızıqlı bolıwına kómek
beredi, bunıń ushın bolsa oqıtıwshı óz ústinde islewi hám hár bir sabaqqa «men búgingi sabaq procesine qanday jańalıq menen kirip, sabaqtı qızıqlı shólkemlestire alaman» dep ózine soraw beriwi yaǵnıy, dástúriy tálimnen qashıp, traditsiyaǵa tán bolmaǵan tálim beriwge umtılıwı kerek.
Sonı aytıw kerek, tálim bul oqıtıwshı hám oqıwshılardıń sherikligidegi iskerlik túri bolıp, sabaq arqalı oqıtıwshı óz bilimi, kónlikpe hám ilmiy tájriybelerin shınıǵıwlar jardeminde oqıwshılarǵa jetkeredi, oqıwshılar bolsa onı ózlestirip alıwı nátiyjesinde odan paydalanıw kompetensiyalarına iye boladı. Jańa bilimlerdi úyreniw processinde bolsa oqıwshılar ózlestiriwdiń túrli kórinislerinen paydalanıwları tábiy hal mısalı, maǵlıwmatlardı qabıllaw, olardı qayta islew hám de ámeliyatta qollanıw sıyaqlı processlerde ámelge asadı.
12
Házirgi kúnde ulıwma bilim beriw mekteplerinde zamanagóy kompyuter
texnologiyalarınan paydalanıw múmkinshiliklerin jetilistiriw, tálim processinde
zamanagóy texnologiyalar múmkinshiliklerinen tolıq paydalanıw eń zárúrli
kórsetkishlerinen biri ekenligi jetik pedagog ilimpazlar tárepinen tán alınǵanlıǵı
xesh kimga sır emes. Atap aytqanda, Ol. Sh. Begimkulov tálim processinde házirgi zaman talaplarına juwap bere alatuǵın kompyuter informaciya ortalıǵın jaratıw hám de tálim processinde multimedia, oqıtıwda immitatsiya, zárúr informaciyalardı kompyuter texnikası járdeminde kirgiziw, sistemalastırıw, saqlaw hám paydalanıw ushın usınıs etiletuǵın maǵlıwmatlar bazasın jaratıwdı usınıs etedi.
Mámleketimizdegi derlik barlıq ulıwma bilim beriw mektepleri zamanagóy
kompyuter hám telekommunikatsiya texnologiyaları menen úskenelestirilgen. Bul bolsa, óz gezeginde, baslawısh klass penen oqıtıwshılardıń óz miynet xızmetlerine jańasha jantasıwların talap etedi. Baslawısh klass penen sabaqları oqıw procesine jańa texnologiyalardıń jariyalanıwı, oqıtıwshını texnikalıq qurallar tárepinen sıǵıp
shıǵıwına emes, bálki jańasha jantasıw arqalı onıń wazıypası hám rolin ózgertirip,
oqıtıwshılıq iskerligin taǵı -da kóp qırrı, dóretiwshilik hám kreativ jantasıwǵa tiykarlanǵan kásipke aylantıradı.
Zamanagóy informaciya texnologiyaları járdeminde sabaq procesin shólkemlestiriwde oqıtıwshı daslep:
- sabaqtıń maqseti;
- maqsetke erisiw jolları ;
- oqıw materialların usınıw usılları ;
- oqıtıw metodları ;
- oqıw tapsırmalarınıń túrleri;
- dodalawlar ushın sorawlar ;
- tartıs hám tartıslardı shólkemlestiriw jolları ;
- óz-ara baylanıs usılları hám kommunikatsiya sıyaqlı faktorlardı anıqlap alıwı kerek boladı.
Tálim-tárbiya processinde oqıwshılardı aqlıy tárepten hám ruxıy tárepten
13
jetik insanlar etip tárbiyalawda, milliy úrp-ádetlerimiz, qádiriyatlarımız mánisi boyınsha bilim, kónlikpe hám ilmiy tájriybelerin rawajlandırıwda olarda ullı babalarımızdıń bay ruwxıy miyraslarını úyreniwde kompyuter hám informaciya texnologiyalarınan paydalanıw áhmiyetli rol oynaydı. Kompyuter hám informaciya texnologiyaları quralları arqalı pedagog xızmetkerler hám de oqıwshılar júdá kóp muǵdarda maǵlıwmatlardı alıw, izlew qayta islew hám ózlestiriw múmkinshiligine iye boladılar. Álbette, tálim mákemelerinde jańa pedagogikalıq hám informaciya texnologiyaların ámelde qollaw, oqıw shınıǵıwların jańa interaktiv usıllar, zamanagóy qurallar yaǵnıy informaciya texnologiyaları qurallarından paydalanǵan halda ótkeriw, atap aytqanda, sabaq shınıǵıwlarında multimedianı qollaw, internet tarmaǵınnan paydalanıw anıq óz nátiyjesini beredi.
Oqıtıwshı zamanagóy kompyuter texnologiyalarınan paydalanıw arqalı
tómendegi bir qansha wazıypalardı ámelge asırıwı múmkin:
- baslawısh klaslarda multimedia texnologiyaların qollaw arqalı oqıwshılarda pánge qızıǵıwshılıǵı rawajlanadı ;
- tálimniń bunday usılı oqıwshılardıń pikirlew qábiletlerini aktivlestiredi hám oqıw materialın ózlestiriliwiniń natiyjeliligini taǵı da asıradı ;
- kórsetiliwi qıyın yamasa quramalı bolǵan processlerdi modellestiriw
hám kóriw múmkinshiligin beredi;
- oqıw materialların ózlestiriliwi tek dárejesine kóre emes, bálki
oqıwshılar erisken logika hám qabıl etiwleriniń dárejesine kóre de nátiyjeli
esaplanadı ;
- oqıwshılarǵa ǵárezsiz izertlew jolı menen materiallardı izlew, tabıw hám de
mashqalalı máselelerge juwap tabıw arqalı málim izertlew jumısların orınlaw ushın múmkinshilik jaratıladı ;
- oqıwshılardıń jańa temanı ózlestiriwi, mısallar sheshiwi, dóretpe, bayan jazıw jumıslarında, oqıw materialları menen ǵárezsiz tanısıw, tańlaw hám informaciya hám de maǵlıwmatlardı analiz etiw sıyaqlı máselelerdi tez orınlaw ushın sharayat jaratıladı.
Házirgi kúnde tálim processinde interaktiv metodlar hám informaciya
14
texnologiyaların oqıw processinde qóllawǵa bolǵan qızıǵıwshılıq kúnden-kunga artıp barıp atır. Bunday bolıwınıń sebeplerinen biri, sol waqıtqa shekem dástúriy tálimde oqıwshılar tek tayın bilimlerdi iyelewge uyretilgen bolsa, zamanagóy texnologiyalardan paydalanıw bolsa olardı iyelep atırǵan bilimlerin ózleri izlep tabıw, ǵárezsiz úyreniw hám pikirlew, analiz qılıw, hátte juwmaqlawshı juwmaqlardı da ózleri keltirip shıǵarıwǵa uyretedi. Oqıtıwshı bul processde shaxs rawajlanıwı, qáliplesiwi, bilim alıwı hám tárbiyalanıwına sharayat jaratadı hám usınıń menen bir qatarda basqarıwshılıq, jóneltiriwshilik funksiyasın atqaradı.
Baslawısh tálimge zamanagóy informaciya texnologiyalarınan paydalanıw oqıw shınıǵıwlarınıń natiyjeliligin asırıpǵana qalmay, ilim jetiskenliklerin ámeliyatda qollaw arqalı ǵárezsiz hám logikalıq pikir júritetuǵın, hár tárepleme
bárkámal joqarı ruwxıylıqlı shaxstı tárbiyalawda zárúrli áhmiyetke iye boladı. Hár bir oqıtıwshı dóretiwshi bolıwı kerek, ol hár bir oqıw saatına puqta tayarlanıp jańalıq menen kiriwi kerek, sebebi hár sabaqta tákirarlanatuǵın birdeylik oqıwshını sabaqqa hám pánge qızıǵıwshılıǵın páseytiredi, nátiyjede sabaq natiyjeliliginiń tómenlewine alıp keledi.
Informaciya texnologiyalarınıń oqıtıwshı hám oqıwshı ushın áhmiyetli tárepleri tómendegiler:
✓ oqıwshınıń dıqqatın jıynaw;
✓ maǵlıwmat tuwrasındaǵı oyda sawlelendiriwdi keńeytiw;
✓ izleniwshilik, dóretiwshilik hám ǵárezsiz iskerlikke kirisiw;
✓ óz-ózin bahalaw.
Oqıtıwshı iskerliginde informaciya texnologiyalardan paydalanǵan haldaǵı
sabaqlardıń ornı tómendegilerde sawlelenedi:
✓ waqtın tuwrı bólistiriw;
✓ oqıw materialı mazmun-mánisiniń jarqın hám isenimli bolıwın támiyinlew;
✓ berilip atırǵan informaciya kólemin asırıw ;
✓ oqıw tapsırmasınıń túrlerin keńeytiw;
✓ saw báseki, dóretiwshilik ortalıqtı júzege keltiriw;
15
✓ kásiplik ilmiy tájriybeni úzliksiz asırıp barıw.
Kompyuter programması arqalı ápiwayı didaktik materiallar tayarlawda hám olardı kompyuter klasslarında ótiletuǵın sabaqlarda oqıwshılarǵa ǵárezsiz islew ushın usınıs etiw múmkin. Bunday didaktik material túsindirmeli tekst retinde, súwretler menen bezelgen kóriniste, qadaǵalaw sorawları menen oqıwshılarǵa beriledi hám oqıwshılar tárepinen atqarılıwı qadaǵalaw etiledi.
Oqıtıwshı iskerliginde eń zárúrli táreplerden biri bul oqıwshılardıń bilimin bahalap barıw bolıp tabıladı. Barlıq ulıwma bilim beriw pánleriniń túrli bólimlerine tiyisli qadaǵalaw testlerin kompyuter járdeminde dúziw múmkin.
Búgingi kúnde Ózbekstanda da tálim processinde didaktik qural retinde
paydalaniletuǵın programmalardıń arnawlı bazarı qáliplesip atır. Házirde ulıwma bilim beriw sabaqlarında paydalanıwı múmkin bolǵan internetge jaylastırılǵan kóplegen programmalar bar. Bular tayıpasına birinshi náwbette elektron sabaqlıqlardı kirgiziw múmkin. Kompyuter texnologiyaları túrli qıylı ınteraktiv xarakterdegi tapsırmalardan paydalanıw múmkinshiligin beredi. Mısalı, oqıwshılar waqıyalardı xronologik izbe-izlikte jaylastırıw, pánge tiyisli atamalar hám túsiniklerdi tuwrı anıqlama beriw yamasa oń hám shep qatardaǵı atamalar hám olardıń mánisin uyqas túrde strelka menen kórsetiw yamasa berilip atırǵan temadaǵı tayansh sózlerdi toltırıw, test tapsırmaların orınlaw, krosvordlardı sheshiw sıyaqlı tapsırmalardı qanday atqarǵanlıqlarını úlken ekranda multimedia járdeminde túsirilgen juwaplar menen salıstırıp, bilip barıwları múmkin boladı. Oqıtıwshı sabaq processinde kompyuter járdeminde ámeldegi materiallardı hár qıylı formada: slaydlar, video hám audio úzindiler diagrammalar, kesteler, muzıkalıq kórinislerde usınıs etiledi. Kompyuter járdeminde sabaq procesin shólkemlestiriw oqıwshılar oyda sawlelendiriwi hám yadına kúshli tásir etip, eslep qalıw procesin ańsatlastıradı, sabaqtı qızıqlı processge aylantırıp, oqıwshılardı ol yamasa bul tariyxıy dáwir alıp kiriw hám waqıyalar ishinde bolǵanday qatnasıw imkaniyatın beredi.
Búgingi kún tálimi oqıtıwshıdan aldıńǵı pedagogikalıq hám jańa informaciyalar texnologiyalarınan oqıw processinde paydalanıwdı talap etpekte.
16
Sabaq shınıǵıwlarında interaktiv metodlardı qóllaw arqalı tálim-tárbiya beriw tiyisli pikir hám oy-pikirlerimizdi bayan etemiz. Baslawısh klaslarda ayırım temalar tiykarında oqıtıwdıń zamanagóy usılların qollanıw boyınsha pikirlerimizni aytamız.
“Videotopishmoq” metodı - bul metoddan paydalanıwda tómendegi háreketler izbe-izligi ámelge asırılıwı kerek:
• oqıwshılar itibarına úyrenilip atırǵan tema mánisin suwretlep jarıtıwǵa járdem beretuǵın túsindirmelersiz bir neshe videokadr kórsetiledi;
• oqıwshılar hár bir taxtada qanday process sáwlelendirilgenini anıqlama beredi;
• processlerdiń mánisin dápterlerine jazıp baradı;
• oqıtıwshı tárepinen berilgen sorawlarǵa juwap qaytaradı.
Usı metod tiykarında temaǵa tiyisli kompyuter arqalı videokadr kórsetiledi. Oqıwshılar videokadr teması, ol jaǵdayda kórsetilgen tema haqqında óz pikerlerini bildiredi.
Sabaq qızıqarlı bolıwı ushın taǵı da tómendegi metodlardan paydalanıwımızpa boladı:
“Jalpıy pikiriy hújim” metodı
Bul metod J. Donald Filips tárepinen islep shıǵılǵan bolıp, onı bir neshe
on (20 -60 ) dana oqıwshılardan ibarat klasslarda qollaw múmkin.
Metod oqıwshılar tárepinen jańa ideyalardıń ortaǵa taslanıwı ushın
sharayat jaratıp beriwge xızmet etedi. Hár bir 5 yamasa 6 dana oqıwshılardı óz ishine alǵan gruppalarǵa 15 minut ishinde unamlı sheshiwi kerek bolǵan hár qıylı tapsırma yamasa dóretiwshilik wazıypalar belgilengen waqıt ishinde unamlı sheshilgennen soń, bul haqqında gruppa aǵzalarınan biri bul haqqında maǵlıwmat beredi.
Gruppa tárepinen berilgen informaciya (tapsırma yamasa dóretiwshilik wazıypanıń sheshimi) oqıtıwshı hám basqa gruppalar aǵzaları tárepinen talqılaw etiledi hám oǵan baha beriledi. Shınıǵıw juwmaǵında oqıtıwshı berilgen tapsırma yamasa dóretiwshilik wazıypalardıń sheshimleri arasında eń jaqsı hám ózine tán dep tabılǵan juwaplardı daǵaza etedi.
17
Shınıǵıw processinde gruppalar aǵzalarınıń xızmetleri olardıń qatnasıwları
dárejesine kóre bahalap barıladı.
“Pikirlerdiń kúshli hújimi” metodı
“Pikirlerdiń kúshli hújimi” metodı Ye. A. Aleksandrov tárepinen tiykarlanǵan hám de G.Ya. Bush tárepinen qayta islengen.
Metoddıń mánisi tómendeginen ibarat :
- jámáát arasında arnawlı bir tapsırmalardı atqarıp atırǵan hár bir oqıwshınıń jeke múmkinshiliklerin ámelge asıriwǵa kómeklesiw;
- oqıwshılarda málim jámáát tárepinen bildirilgen pikirge qarsı ideyanı ilgeri jıljıtıw uqıbın júzege keltiriwden ibarat.
“Pikirlerdiń kúshli hújimi” metodınan paydalanıwǵa tiykarlanǵan shınıǵıw tómendegi basqıshlarda shólkemlestiriledi:
1-basqısh: Psixik tárepten bir-birine jaqın bolǵan oqıwshılardı ózinde
biriktirilgen hám de san tárepten teń bolǵan kishi gruppalardı qáliplestiriw;
2-basqısh: Gruppalarǵa hal etiw ushın tapsırılǵan wazıypa yamasa tapsırmalar
mánisinen kelip shıǵıp maqsetlerdi anıqlaw ;
3-basqısh: Gruppalar tárepinen arnawlı bir ideyalardıń islep shıǵılıwı
(tapsırmalar hal etiliwi);
4-basqısh: Tapsırmalardıń sheshimlerin talqılaw etiw, olardı tuwrı hal
etilgenligine kóre gruppalarǵa ajıratıw ;
5-basqısh: Tapsırmalardıń sheshimlerin qayta gruppalastırıw, yaǵnıy olardıń
tuwrılıǵı, sheshimdi tabıw ushın sarplanǵan waqıt, sheshimlerdiń anıq hám ayqın
bayan etiliwi sıyaqlı kriteryalar tiykarında bahalaw ;
6-basqısh: Dáslepki basqıshlarda tapsırmalardıń sheshimleri maydanınan
bildirilgen arnawlı bir sın kózqarastan oy-pikirlerdi talqılaw etiw hám de olar boyınsha birden-bir juwmaqqa keliw.
Metodtı qóllaw processinde tómendegi jaǵdaylar júzege keledi:
- oqıwshılar tárepinen arnawlı bir teoriyalıq bilimlerdiń puqta ózlestiriliwine
erisiw;
- waqtın únemlew;
18
- hár bir oqıwshını aktivlikke úndew;
- olarda erkin pikirlew uqıbın qáliplestiriw.
“6 x6 x6” metodı
“6 x6 x6” metodı járdeminde bir waqtıniń ózinde 36 dana oqıwshını arnawlı bir iskerlikke shaqırıw arqalı málim tapsırma yamasa máseleni sheshiw, sonday-aq,
gruppalardıń hár bir aǵzası múmkinshiliklerin anıqlaw, olardıń qarawların bilip alıw múmkin. Bul metod tiykarında shólkemlestirilip atırǵan shınıǵıwda hár birinde 6 danadan qatnasıwshı bolǵan 6 ta gruppa oqıtıwshı tárepinen ortaǵa taslanǵan mashqalanı talqılaw etedi. Belgilengen waqıt aqırına jetkennen soń oqıtıwshı 6 gruppanı qayta dúzedi. Qaytaldan qáliplesken gruppalardıń hár birinde aldınǵı 6 gruppadan birden wákil boladı. Tazadan qáliplesken gruppa aǵzaları óz gruppalaslarına toparı tárepinen mashqala sheshimi retinde usınıs etilgen juwmaqtı aytıp berediler hám usı sheshimlerdi birgelikte talqılaw etediler.
“6 x6 x6” metodınıń ábzallıq tárepleri tómendegiler bolıp tabıladı:
- gruppalardıń hár bir aǵzasınıń aktiv bolıwına shaqıradı ;
- olar tárepinen jeke qarawlardıń ańlatılıwın támiyinleydi;
- gruppanıń basqa aǵzalarınıń pikirlerin tıńlay alıw kónlikpelerin payda etedi;
- ilgeri taslanıp atırǵan bir neshe pikirdi ulıwmalastıra alıw, sonıń menen birge, óz pikirin qorǵawǵa uyretedi.
Eń áhmiyetlisi, shınıǵıw qatnasıwshılarınıń hár biri qısqa waqıt (20 minuta )
dawamında da tartıs qatnasıwshısı, hám tıńlawshı, hám bayanatshı retinde iskerlik júrgizedi.
Bul metodtı 5, 6, 7 hám 8 dana oqıwshıdan ibarat bolǵan bir neshe
gruppalarda qóllaw múmkin. Biraq iri gruppalar ortasında “6 x6 x6” metodı
qollanılǵanda waqtın kóbeytiwge tuwra keledi. Sebebi bunday shınıǵıwlarda
tartıs ushın da, informaciya beriw ushın da anaǵurlım kóp waqıt talap etiledi. Sóz
júritilip atırǵan metod qollanılǵanda shınıǵıwlarda gruppalar tárepinen bir yamasa bir neshe temanı ózlestiriw múmkinshiligi bar.
“6 x6 x6” metodınan tálim processinde paydalanıw oqıtıwshınan aktivlik,
pedagogikalıq uqıp, sonıń menen birge, gruppalardı maqsetke muwapıq qáliplestire
19
alıw uqıbına ıye bolıwdı talap etedi. Gruppalardıń tuwrı qáliplestirilmewi tapsırma
yamasa wazıypalardıń tuwrı sheshilmewine sebep bolıwı múmkin.
Bul metod járdeminde shınıǵıwlar tómendegi tártipte shólkemlestiriledi :
1. Oqıtıwshı shınıǵıw baslanıwınan aldın 6 dana stol átirapına 6 dan stul qoyıp shıǵadı.
2. Oqıwshılar oqıtıwshı tárepinen 6 gruppaǵa bólinedi. Oqıwshılardı
gruppalaga bóliwde hár otırǵıshnı nomerlep, nomerlengen betlerdi alǵanlar óz orınlarınǵa jaylasadılar.
3. Oqıwshılar jaylasıp alǵanlarınan keyin oqıtıwshı shınıǵıw temasın daǵaza etedi hám gruppalarǵa arnawlı bir tapsırmalardı beredi. Málim waqıt belgilenip,
tartıs procesi shólkemlestiriledi.
4. Oqıtıwshı gruppalardıń iskerligin gúzetip baradı, kerekli orınlarda gruppa
aǵzalarına máslahátler beredi, jol-jorıqlar kórsetedi hám de gruppalar tárepinen
berilgen tapsırmalardıń tuwrı sheshilgenligine isenim payda etkeninen keyin
gruppalardan tartıslardı juwmaqlawların soraydı.

20
Juwmaqlaw

Juwmaq etip aytqanda, baslawısh klaslarda zamanagóy informaciya kommunikatsiya texnologiyalarınan paydalanıw oqıwshılardı ǵárezsiz pikirlewge,
dóretiwshilik izertlew hám logikalıq pikirlewlerin keńeytiw menen birge olardı sabaqlarda úyrengenlerin turmıs menen baylanıstırıw hám de sabaqqa qızıǵıwshılıqların asırıwǵa járdem beredi. Oqıtıwshılardıń bunday zamanagóy talaplar tiykarında jaratılǵan sharayatlardan nátiyjeli paydalanıp, sabaqlardı aldıńǵı pedagogikalıq hám de informaciya kommunikatsiya texnologiyaları tiykarında dúziliwi tálim-tárbiya procesin sapasın kepilleydi.
Aytıw kerek, multimedia qosımshaların hár bir sabaqta qóllaw nátiyjesinde
oqıwshılarda ǵárezsiz, dóretiwshilik pikirlew taǵıda rawajlanadı. Juwmaq retinde aytıw múmkin, informaciya kommunikativ qurallarınıń baslawısh klass sabaqlarında qollanılıwı hám sabaqtıń sapası hám natiyjeliligin asırıwǵa xızmet etedi.

21
Paydalanılǵan ádebiyatlar

1. Ózbekistan Respublikası Prezidentiniń 2018-jıl 5-sentyabrdaǵı “Xalq ta’limi tizimiga boshqaruvning yangi tamoyillarini joriy etish chora -tadbirlari to‘g‘risida”gi № PQ-3931-sanlı Pármanı.

2. Ózbekistan Respublikası Prezidentiniń 2019-jıl 29-apreldegi “Ózbekistan Respublikası Xalq tálimi sistemasını 2030- jılǵasha rawajlandırıw konsepsiyasını tastıyqlaw tuwrasında”ǵi Parmanı.
3. Tolipov U.K., Sharipov Sh.S. O‘quvchi shaxsi ijodkorlik faoliyatini
rivojlantirishning pedagogik asoslari. – T., Fan, 2012
4. Yo‘ldashev J. G., Usmonov S.A. Zamonaviy pedagogik texnologiyalarni amaliyotga joriy qilish. – T: Fan va texnologiya, 2008.
5. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkam asining “Umumiy o‘rta ta’limning davlat ta’lim standartlarini tasdiqlash to‘g‘risida”gi qarori (1999 yil 16 avgust)/Xalq ta’limi j. 1999. № 5
6. O‘zbekiston Respublikasining “Kadrlar tayyorla sh milliy dasturi” / Barkamol avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. – Toshkent: Sharq nashriyot-matbaa kontserni. 1997.
7. www.openscience.uz internet saytı.
8. http://ziyonet.uz internet saytı.

22