Kreditning turlari

5. Kreditlash tamoyillari.

1. 
   Kreditning muddatliligi.
   

Bu tamoyil kredit beruvchidan olingan kreditni o’z vaqtida qaytarib berish muddatini, ya’ni kreditning qanday muddatga berilganligi bilan xarakterlanadi. Bunda shu muddatlilik tamoyiliga ko’ra kredit uzoq va qisqa muddatli kreditlarga bo’linadi.
Kreditning muddatlilik tamoyili qarzdor uchun qulay bo’lgan har qanday vaqtda emas, balki kredit bitimida ko’rsatilgan malum muddatda kreditning qaytarilishi zarur ekanligini bildiradi. Kreditning muddatliligi har ikkala tomon, kreditor va qarz oluvchi uchun muhimdir. Agar kreditor qarzni foizi bilan o’z vaqtida qaytib olsa, uni egasiga o’z vaqtida qaytarish yoki yana kreditga berish imkoniyatiga ega bo’ladi. Qarz oluvchi kreditni samarali ishlatib, uni o’z vaqtida kreditorga qaytarish va shu bilan shartnomadagi jazo choralaridan qutilishidan manfaatdor.Kreditning muddati bo’yicha kredit shartnomada ko’rsatilgan shartlarning buzilishi natijasida qarz beruvchi qarz oluvchiga iqtisodiy choralar ( jarimalar shaklida, kredit bo’yicha foiz darajasini oshirish, kreditning muddatini qisqartirish va boshqa ) ni qo’llashi mumkin.Bu choralar ham yordam bermagan hollarda qarz beruvchi moliyaviy talablarni xo’jalik sudi orqali undirib olishi mumkin. Kreditning muddatliligi kelib tushuvchi boyliklami tejamli va qayta ishlatish muddatiga, ishlab chiqarilgan mahsulotni jo’natish muddatiga, tovarlarni sotish muddatiga va pirovard natijada aylanma fondlarining doiraviy aylanishining tezligiga bog’liqdir.

2. 
   Kreditning tovar - moddiy boyliklar bilan ta’minlanganligi.
   

Bu tamoyil yordamida xalq xo’jaligining rivojlanishida qiymat va moddiy shilab chiqarish o’rtasida bo’lishi zarur bo’lgan proportsiyalarining bir me’yorda bo’lishi rag’batlantiriladi. Bu tamoyilning asosiy mohiyati shundaki, bunda xo’jalik oborotida ishtirok etuvchi bank mablag’larining har bir so’miga muayyan moddiy boyliklarning bir so’mi qarama-qarshi turishi kerak. Banklar tomonidan xalq xo’jaligi tarmoqlariga berilgan kreditlar to’liq tovar moddiy boyliklari va malum xarajatlar bilan ta’minlangan bo’lishi kerak. Tarmoqlarga ta’minlanmagan kreditlarning berilishi bank kreditlarining bankka qaytib kelmasligiga asos hisoblanadi. Bu o’z navbatida bankning likvidliligiga va pul muomalasiga katta tasir ko’rsatadi. Shuning uchun ham bozor iqtisodiyoti sharoitida banklar tomonidan beriladigan kreditlarning tovar moddiy boyliklar va xarajatlar bilan ta’minlangan bo’lishiga muhim e’tibor berilmoqda. Yoozirgi sharoitda bu jarayonning amalga oshirilishini quyidagicha ifodalash mumkin.
Kredit olayotgan korxona bankka tovar yoki tovar hujjatlarini,boshqa biror shakldagi mulkini garovga qo’yadi. Agar da bank bergan kredit qarz oluvchi tomonidan o’z vaqtida bankka qaytarilmasa bank tovarni sotish hisobidan qarz o’rnini qoplash huquqiga ega bo’ladi. Bazida kredit varrant asosida ham berilishi mumkin. (Varrant - garov uchun xizmat qiluvchi hujjat). Bunda kreditor berayotgan krediti tovar - moddiy boyliklar bilan ta’minlanganligiga ishonch hosil qilishi kerak.
Bank ssudalarini tovar - moddiy boyliklar bilan to’liq ta’minlanganligi pul muomalasini barqarorligini ta’minlaydi, chunki bank oborotidagi pullar naqd pulga va aksincha transfomatsiyalanib turadi.
Xulosa qilib aytganda, kreditning ta’minlanganlik tamoyili qarz oluvchi o’ziga olgan majburiyatlarni buzish sharoitida qarz beruvchining mulkdorlik manfaatlarini himoya qilishni ta’minlaydi va o’zining amaliy aksini kreditni biror garov yoki moliyaviy kafolat asosida berishda topadi. Bu umumiqtisodiy barqarorlik davrida ayniqsa muhimdir.

3. 
   To’lovlilik tamoyili.
   

Bu tamoyil aylanma fondlarining doiraviy aylanishini, kengaytirilgan takror ishlab chiqarish jarayonini ta’minlovchi to’lov resurslari summasini avanslashtirish zaruriyatidan kelib chiqadi.
Bu tamoyilga asosan korxonalar foydalanilgan qarz mablag’lari uchun kreditorga foiz shaklida to’lovni o’tkazadilar. Kreditning to’lovligi uni to’liq summada o’z egasiga qaytarilishinigina emas, shu bilan kredit uchun foiz shaklidagi to’lov bilan qaytarilishini ifodalaydi. Demak, kreditor o’z mablag’larini hech vaqt o’z hajmida qaytarib olish sharti bilan bermaydi, bunda u mablag’ni qarzga berganligi uchun muayyan to’lov talab qiladi. (foizsiz imtiyozli kreditlar bundan mustasno).
Kreditning to’lovligi nafaqat banklar xo’jalik hisobi statusiga, shu bilan birga korxonalarni bevosita foydasi bilan bog’liq xo’jalik hisobiga rag’batlantiruvchi ta’sir ko’rsatadi.
Kredit uchun haq to’lashning iqtisodiy mohiyati qarz beruvchi va qarz oluvchi o’rtasidagi qo’shimcha olingan foydaning taqsimlanishini qayd qilishda namoyon bo’ladi. Ko’rib chiqilayotgan tamoyilning amaliyotda uchta asosiy funktsiyasini bajaruvchi bank foizi normasini o’rnatish jarayonida namoyon bo’ladi:
huquqiy shaxslar foydasining va jismoniy shaxslar daromadining taqsimlanishi;
ishlab chiqarishni tartibga solish va ssuda kapitalining taqsimlanishi orqali tarmoq, tarmoqlararo va xalqaro miqyosda aylanishi;
iqtisodiyot rivojlanishining inqirozli bosqichida bank mijozlarining pul mablag’larini inflyatsiyadan himoyalash va boshqalar.
Ssuda foizining stavkasi ssuda kapitalidan olingan yillik daromad summasining berilgan kredit summasiga nisbati bilan aniqlanib, kredit resurslarining bahosi sifatida namoyon bo’ladi.
Boshqa tovarlar bahosi belgilanishining ananaviy mexanizmidan farqli o’laroq kreditning bahosi, ssuda kapitali bozoridagi talab va taklifning nisbatini o’zida aks ettiradi va u bir qator omillarga bog’liq bo’ladi:
bozor iqtisodiyotining davriy rivojlanishi ( inqiroz davrida ssuda foizi o’sadi va aksincha, yuksalish davrida esa pasayadi);
inflyatsiya jarayoni suratlari (amaliyotda ssuda foizining inflyatsiya o’sish sur’atlaridan orqada qolishi uchrashi mumkin);
tijoart banklarni kreditlash jarayonini amalga oshiruvchi Markaziy bank orqali davlat kreditini tartibga solishning samaradorligi;
xalqaro kredit bozoridagi holat (masalan, biror mamlakatda kredit bo’yicha foiz stavkasining oshishi shu mamlakatga chet el kapitalining oqib kelishiga olib keladi va bu milliy bozorlar holatiga tasir ko’rsatadi.);
jismoniy va huquqiy shaxslar pul jamg’armalarining dinamikasi (ularning hajmi qisqargan holda ssuda foizi o’sadi);
potentsial qarz oluvchilarning kredit resurslariga bo’lgan ehtiyojini aniqlab beruvchi ishlab chiqarish dinamikasi;
ishlab chiqarishning mavsumiyligi (chet el amaliyotida banklar mavsum davrida kreditlar bo’yicha foizlarni oshiradilar);
davlat tomonidan beriladigan kredit miqdori bilan davlatning ichki qarzlari o’rtasidagi nisbat (ssuda foizi ichki davlat qarzlari o’sishi bilan birga o’sibboradi).

4. 
   Kreditning maqsadliligi.
   

Bu tamoyilning mohiyati shundaki, qarz oluvchi tomonidan olingan kreditlar aniq bir maqsadni amalga oshirishga yo’naltirilgan bo’lishi zarur. Kreditning qaysi maqsadga yo’naltirilganligi, masalan, tovar moddiy boyliklar sotib olishga yoki biror ishlab chiqarish xarajatlarini qoplashga va hokazo aniq biror ob’ektga maqsadli yo’naltirilganligi korxona bilan bank o’rtasida tuziladigan kredit shartnomada ko’rsatilgan bo’ladi. Korxona olgan kreditini faqatgina kredit shartnomada ko’rsatilgan shini bajarishga sarflashi kerak . Bunda kredit muayyan, aniq ob’ektga: ishlab chiqarish xarajatlariga, ishlab chiqarish zaxiralariga, tayyor mahsulotga, jo’natilgan tovarlarga, hisob-kitob hujjatlariga va hokazolarga beriladi.
Yuqorida keltirilgan tamoyillar kreditning iqtisodiy kategoriya sifatida mavjud bo’lishi va harakat qilishining muhim tomonlarini o’zida ifodalaydi.
Bizning fikrimizcha, bozor iqtisodiyoti sharoitida kreditning yuqorida keltirilgan tamoyillaridan tashqari, kreditdan oqilona foydalanishni ifodalovchi tamoyil kreditning samaradorligi tamoyilini kiritishimiz zarur. Bu tamoyil nafaqat kredit va foiz summasini bankka qaytarib to’lashni, undan tashqari shu kredit yordamida kreditlanadigan yoki moliyalashtiriladigan soha, tarmoq, korxona qancha samaradorlikka erishishini ifodalashi zarur. Bozor iqtisodiyoti sharoitida beriladigan kreditlar malum bir loyihalarning bajarilishiga yo’naltirilgan bo’ladi. Banklar loyihalarni kreditlash yoki moliyalashtirishidan oldin loyihani bajarish uchun yo’naltiriladigan mablag’larning samaradorligini hisoblab chiqishlari zarur. Agar biz bozor iqtisodi yuqori rivojlangan mamlakatlarda kreditlash va loyihalarni moliyalashtirish amaliyotiga e’tibor beradigan bo’lsak, bu mamlakatlarda korxona, tashkilotlarga kredit berishdan oldin qo’yiladigan mablag’larning samaradorligi hisob-kitob qilib chiqiladi. Agarda loyihaga qo’yiladigan mablag’lar samara beradigan bo’lsagina, shu loyiha uchun mablag’ ajratiladi.
Har bir korxona va tashkilot uchun kreditdan foydalanishda uning samaradorligiga alohida e’tibor berish foydadan xoli emas, chunki samaradorlik kreditning zaruriy shartlaridan biri hisoblanadi. Kreditning samaradorligi ishlab chiqarish va realizatsiya hajmiga to’g’ridan-to’g’ri bog’liq. Samaradorlik tamoyilining bo’lishi va unga rioya qilish kreditning boshqa tamoyillarining bajarilishi uchun asos hisoblanadi.
Bu ko’rsatkich kredit qo’yilmalar o’rtacha qoldig’ining 1 so’miga to’g’ri keladigan realizatsiya qilingan tovar mahsulotining hajmini ko’rsatadi. Kreditni jalb qilish yordamida ishlab chiqarish suratlarining o’sishi, tovarlarni sotish hajmining oshishi kreditning samaradorligini belgilab beradi. Korxona kam kredit resurslar hisobiga ko’p mahsulot sotuviga erishadigan bo’lsa, kreditning samaradorligi shuncha yuqori bo’ladi.
Kreditlashning yuqori samaradorligi minimal mehnat xarajatlari orqali maksimal foydacha erishadigan korxonalar uchun xarakterlidir.
Agar kredit samaradorligiga tasir qiluvchi boshqa omillarni ham hisobga oladigan bo’lsak, kreditning samaradorligini kengroq olgan holda quyidagi formula orqali ifoda qilish mumkin.

XULOSA

Mamlakatdagi umumiy siyosiy va iqtisodiy vaziyat bank operatsiyalari
rivojiga turtki beradi, bank faoliyati iqtisodiy asoslarini mustahkamligini ta’minlaydi, mamlakatdagi va xorijiy investorlarni banklarga ishonchini mustahkamlaydi. Ko’rsatib o’tilgan shartlarsiz banklar puxta depozit bazasini hosil qila olmaydi, operatsiyalarning rentabelligini ta’minlash, aktivlar sifatini oshirish, bosh qaruv tizimini takomillashtirish kabilarni uddalash qiyin kechadi. Tijorat banklari bank tizimining bir qismi sifatida mamlakatdagi siyosiy va iqtisodiy o’zgarishlarni o’zida aks ettiradi, o’z navbatida, tijorat banklarning holati mamlakatdagi umumiy ahvolni belgilaydi.
Qimmatli qog’ozlar bozorining rivojlanganligi likvid mablag’lar foydalaligini yo’qotmagan holda aktivlarni pul shakliga aylantirishni eng tez va optimal variantini qo’llash imkoniyatini beradi. Bunday holat fond bozori rivojlangan davlatlar uchun ayniqsa xarakterlidir. Chunki aktivlarni qimmatli qog’ozlarga joylashtirish vositasida bank bir vaqtning o’zida ham likvidlilikni ta’minlaydi, ham kerakli daromadga ega bo’ladi. Banklararo kredit bozorning rivojlanganligi banklar o’rtasida vaqtincha bo’sh resurslarni tezda qayta taqsimlash imkonini beradi. Banklararo bozordan likvidlilikni ta’minlash uchun turli muddatlarga mablag’larni jalb qilish mumkin, shu jumladan, bir kunga ham. Bu bozordan mablag’larni olish operativligi umumiy moliyaviy kon’yunktura, banklararo bozorning tashkiliy shakli va albatta, bankning obro’siga bog’liq.
Yuqoridagi omil bilan birga qayta moliyalashtirish tizimining likvidlilikka ta’siri o’zaro chambarchas bog’liq. Qayta moliyalashtirish tizimi Markaziy bankning tijorat banklarini kreditlash jarayonidir. Likvid mablag’larga ehtiyoj tug’ilganda tijorat banklari Markaziy bankdan qayta moliyalashtirish stavkasida kredit olishi mumkin bo’ladi. Bu omilning bevosita
ta’siri shundlan iboratki, qayta moliyalash stavkasi ortganda likvidlikni ta’minlash uchun kreditlar omili qimmatlashib qoladi yoki aksincha.
Markaziy bankning nazorat funktsiyalari samaradorligini aktsiyadorlik tijorat banklari bilan likvidlilikni ta’minlashga doir munosabatlarda o’z aksini topadi. Markaziy bank belgilangan tartibda iqtisodiy normativlarni, shu jumladan, likvidlilik me’yorlarini ham o’rnatadi. Iqtisodiy o’zgarishlar ta’sirida Markaziy bank ham me’yorlarni o’zgartirib boradi. Masalan, o’tish davrini boshdan kechirayotgan O’zbekistan sharoitida Markaziy bank iqtisodiy normativlarni kat’iy va nisbatan «qattiqqo’llik» bilan o’rnatgan, buni mavjud shart - sharoit ham talab etadi. Shunday holatda tijorat banklari likvidlilikka og’ishmay amal qiladi va likvidlilikning zarariga daromadlilikni su’iste’mol qila olmaydilar.
Ko’rib o’tilgan omillardan biri alohida likvidlilikka, yana biri to’lovga qobiliyatlilikka alohida ta’sir o’tkazmaydi. Balki, sanab o’tilgan omillar bir vaqtning o’zida ham likvidlilik, ham to’lovga qobiliyatlilikni belgilaydi. Chunki, likvidlilik va to’lovga qobiliyatlilik o’rtasida sof chegara mavjud emas, ya’ni ular o’ta yaqin tushunchalar hisoblanadi.