Kreativ fikrlash

2-mavzu. Shaxsiy ijod va ijodiy fikrlash vositalari.

Reja

1. 
   Shaxsiy ijodkorlik va ijodiy fikrlash vositalarining ta’rifi va ahamiyati, shaxsiy ijodkorlikning asosiy omillari va elementlari.
   
2. 
   Samarali shaxsiy ijodkorlikka to`siqlar, shaxsiy ijodkorlikni rivojlantirishning samarali strategiyalari. Ijodkorlik bosqichlari, ijodiy vositalar.
   
3. 
   Ijodiy fikrlash texnikasi, muammolarni ijodiy xal etish usullari.
   

Tayanch tushunchalar: Shaxsiy ijodkorlik, ijodiy fikrlash, ijodiy fikrlash texnikasi, ijodiy vositalar

1.Insoniyat tarixi oʻzligini anglagan, buyuk gʻayrioddiy insonlar, oʻziga xos daho shaxslar paygʻambar va avliyolar dunyoga kelib-ketib turganining guvohi boʻlgan. Ulardagi sirli (mistik), gʻayrishuuriy bilimlar, taʼlimotlar, moʻjiza va karomatlarni Yaratganning Oʻzi inʼom qilgan. Lekin ulardan boshqa, oddiy insonlarning daholigi oʻrganilishi kerak boʻlgan alohida muammodir. Insoniyat hayoti juda uzoq asrlar mobaynida zabardast daholarni shakllantirgan. Aniqrogʻi, sharoit ularni yetishtirgan. Isteʼdod, iqtidori boʻlmagan shaxs ijodkor, daho boʻla olmaydi. Oʻz navbatida, hamma isteʼdod egalari ham daholik darajasiga erisha olmaydi. Isteʼdod buyuklik, daholik tomon tashlangan birinchi qadamdir. Baʼzan irsiyat ham isteʼdodni nasldan-naslga oʻtishida rol oʻynaydi. Masalan, bu holatni Motsart, Bax, Veronezi, Karrichi, Titsian, Darvin, Eyler, Guk, Dyumada koʻrish mumkin.

Inson oʻz ijodiy izlanishlari asosida ham dunyoni oʻzgartiradi, ham oʻzini ijodkor, kashfiyotchi sifatida namoyon etadi. Yaʼni inson oʻz oldiga xilma-xil muammolarni qoʻyadi va hal qiladi, ularning oʻziga xos yechimlarini topadi. Baʼzan bunday yechimlarga nisbatan betakror yondashuvlar, usullarni qoʻllaydi. Ayni shu maʼnoda, ijodkor shaxs deganda, yuksak qobiliyat, hayotiy tajribaga tayanadigan teran aql-idrok, haqiqat va yaxshilik birligi, oliy haqiqat, adolat va rostgoʻylik mushtarakligi, aqliy va axloqiy kamolotning oliy darajaga yetgan holati, qadriyatlarni qadrlash, oʻzgacha his-tuygʻularning hayotga singib ketishi, har qanday narsa va hodisaga yangicha nuqtai nazar, aql koʻzi bilan qarash tushuniladi. Isteʼdod egalarini shakllantirsa boʻladi, lekin daholikni emas. Buyuklik oʻz-oʻzini yaratadi va namoyon etadi. Buyuklar hayotdan qoniqmaslik ruhi bilan yashaydi. Ular har qanday tushkun vaziyatda ham ruhan choʻkmaydilar. Izlanish, ijod, xayol, aqlni charxlash ularga huzur va halovat beradi. Baʼzi daholarni oʻz vaqtida anglab yetmaydilar. Uni tushunish uchun odamlar tayyor boʻlmaydi. Shleyermaxer nazdicha: “dahoni tushunish – dahoning ijodiy faoliyatini takroran boshidan oʻtkazishdan iborat boʻlishi kerak. Hatto dahoning oʻzi nimani, qanday qilib yozganligini oxirigacha anglay olmasligi mumkin, lekin talqinchi asarni muallifdan koʻra yaxshiroq tushunishi lozim. Tabiatni tushuntiramiz, insonni esa tus Daholarning hamrohi xayolparastlik boʻlgan. Misol uchun, Nyuton xayolparastligidan nima uchun tashqariga chiqqanini va qaytib kirganini bilmagan. Bu holat Viktor Gyugoda ham boʻlgan. Eynshteyn oddiy koʻpaytirishni, Tyusherel esa oʻz ismini unutib qoʻygan paytlari ham kuzatilgan. Daholarning feʼlidagi baʼzi oʻzgarishlar sababli omma ularni gʻalati tasavvurda eslashadi. Bu xuddi Arximedning yalangʻoch holda “Evrika” deb koʻchaga otilganiday kishilarda daholar haqida juda joʻn tasavvurlar saqlanib qolgan. Daholarning iqtidori xilma-xil. Aytaylik, “Hayvonlar ummoni masali”ni Lafonten ogʻzaki toʻqigani, Salvador Dali chizajak kartinalarini avval tushida koʻrgani, Mendeleev ham davriy jadvalni tushida koʻrib, keyin bunyod etgani, Agatta Kristi oʻzining detektiv asarlarini jinoiy arxivlardan qidirgan holda emas, balki oshxonada ovqat pishira turib “pishitgani” – bor haqiqat. Perseptiv xususiyatlar (gʻaroyib maʼno-mazmunga ega boʻlgan diqqatning jamlanishi, taʼsirchanlik, koʻngilchanlik), intellektual xususiyatlar (intuitsiya, fantaziya, oʻylab chiqarish, oldindan koʻrish qobiliyati, keng dunyoqarash), xarakterli xususiyatlar – oʻjarlik, bir qolipda ishlamaslik, originallik, qunt, yuqori darajadagi oʻz-oʻzini tashkillashtirish va mehnatga layoqatlilik (Ya. A. Ponomarev) daholik xususiyatlaridandir.

Baʼzi xastaliklar aynan ijodkorlarga, daholarga xos degan tushuncha ancha bahsli. Toʻgʻri, Pifagor, Demokrit, Aleksandr Makedonskiy, Yuliy Sezar, Petr I, Van Gog, Molyer, Napoleon, Dostoyevskiy kabi mashhurlar tutqanoq bilan ogʻriganlar. Koʻpgina past boʻyli daholar juda ulkan ishlarni amalga oshirganlar. Darhaqiqat, ijodning asosiy manbai va subʼyekti ham ijodkor shaxs hisoblanadi. Oʻz navbatida, ijodkor shaxs, asosan, oʻzining bilish motivatsiyasining dominantli oʻrni, tadqiqiy ijodiy faollik, subʼyektni yangilikni topishga boʻlgan qobiliyatida va muammolarni yechishdagi oʻziga xoslikda namoyon boʻladi. Masalan, original yechimlarni topish va prognozlash ehtimolligi, yuqori baholarni taʼminlaydigan estetik, axloqiy va intellektual ideallar etalonlarini yaratish qobiliyati va boshqalar shular jumlasidandir (A. M. Matyushkin). Oʻzida aqliy va motivatsion omillarni integratsiya qiluvchi intellektual faollik (D. B. Bogoyavlenskaya) ham daholikning asosiy belgisidir. Ijod makon va vaqtga nisbiy bogʻlangani uchun uni toʻxtab qolish holatini va maʼlum bir makonda shakllanib qolmasligini ham koʻrishimiz mumkin. Bunga misol sifatida biz Sharq va Gʻarb ilmiy tafakkur taraqqiyotini keltirishimiz maqsadga muvofiq boʻladi. Zero, mazkur hududlardagi shakllangan gʻoyalarning oʻzaro bir-biriga koʻrsatgan taʼsirini Osiyosentrizm yoki Yevropatsentrizm vakili ham mutlaqo inkor eta olmaydi. Shu maʼnoda, ijod dinamikasi umumbashariy xarakterga ega. Muammoni topishdagi zukkolik, mulohazalarning uzun zanjirini yaxlitlash qobiliyati, “chetdan qarash”ga layoqatlilik, taʼsirlanishning maqsadliligi, xotiraning tayyorligi, fikrlash egiluvchanligi, baholash qobiliyati, gʻoyalarni hayotga oson tatbiq qilish, qoʻshimcha ishlanma berishga layoqat, osongina yaxlitlash, yumor hissining mavjudligi (A. N. Luk) koʻp daholarga xos. Shu oʻrinda yuqori ijodiy qobiliyat va motivatsion-ijodiy faollikning organik birligi (V. I. Andreev)ni ham eʼtirof etish lozim.

Daholarda yuksak takomillashgan xotira, gʻayritabiiy xarakter, oʻy, maqsad shunday bilinib turadi. Masalan, tarixda Kir hamda Aleksandr Makedonskiy oʻz askarlarini nomma-nom bilgan, Seneka ikki ming soʻzdan iborat matnni bir oʻqiganda yodlab qolish qobiliyatiga ega boʻlgan. Betakror qarash, yangilikni paydo qilish buyuklarning tamoyilidir. Barchaga oddiy tuyulgan, uncha-muncha aql anglab yetmagan, ilgʻay olmagan holat, voqealarni, inson koʻnglidagi xayollari va ruhi uchun mavhum irmoqlarni ochib berish, mahorat hamda joʻshqin tasavvur ila tasvirlash daholarga xosdir. Goʻyoki ularda hayotning salbiy va ijobiy ranglari birgalikda uygʻunlashganday, gʻoyalari olamidan qutilmagan tafakkur chashmasi qaynaydi. Insonni hayratga sola olgan noyob qobiliyatning hammasi ham daholikning belgisi emas. Daholikning sharti, jamiyat oʻzgarishlari, tafakkur tarzida burilish yasash, har qanday tamaddunga gumanitar va ezgu gʻoyalarni singdirishdir. Daholar oʻz davridagi ijtimoiy hayotdan bir necha qadam oldinda yashaganligi bois, oʻsha kunning talabi ular uchun qiziqarsiz, foniy va bemaʼni koʻrinishi ham mumkin. Baʼzan ular insoniy ehtiyojga ham vaqt topmaganlar. Misol uchun, Hazrat Navoiy, mashhur rassom Mikelanjelo, bastakor Betxoven, Brams, Shubert kabilar umri davomida uylanmaganlar. Oʻz-oʻzini shakllantirish, yuksaltirishga intilish, qilayotgan ishini burch deb bilish, shaxsning autentikligi, oʻz kuchiga ishonch, yuqori darajadagi tanqidiylik va refleksiya (A. Maslou) sabablidir. Ibn Sino 4 yoshida Qurʼonni toʻla yod olgan, Alisher Navoiy 6 yoshidan sheʼrlar yoza boshlagan va Farididdin Attorning mashhur yirik asari “Qush tili” (“Mantiq ut-tayr”)ni toʻla yoddan bilgan. Buyuk Sohibqiron Amir Temur juda yoshligidanoq feʼl-atvorida hukmdorlik belgilari zohir boʻla boshlagan. Chunki oddiy hodisalar doirasidan chiquvchi, ammo tabiat qonunlariga zid boʻlmagan harakatlarni amalga oshirish, kelajakda boʻladigan narsani his qilish, boy fantaziya va intuitsiya, yangilik va noyob narsalarga katta qiziqish (P. Torrens)dir.

Mustaqillik, tavakkal qilishga moyillik, faollik, qiziquvchanlik, mavjud narsaga qoniqmaslik, qaror qabul qilishga tayyorgarlik, eʼtirof etilishga intilish, ichki motivatsiya, oʻsishga tayyorlik (K. Teylor, E. Rou) daholar tabiatida bor. Daholikni muayyan yoshga olib borib taqash ham notoʻgʻri. Chunki ularda yosh nisbiy xarakterdadir. Abu Rayhon Beruniy “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar” asarini 27 yoshida yozib tugatgan; Usmon Nosirning birinchi kitobi 20 yoshida chiqqan; Abdulla Qodiriy 26 yoshida “Oʻtkan kunlar”ni yozib, eʼlon qilgan; Chingiz Aytmatov 5 yoshida tarjimonlik qilib, haq olgan; Gyote 9 yoshida nemis, lotin va yunon tillarida sheʼrlar yozgan; rus bastakori Sergey Prokofyev 5 yoshida birinchi musiqiy asarini yozgan, 9 yoshida esa “Pahlavon” nomli opera muallifi boʻlgan; Lev Tolstoy 11 yoshida Moskva Kremli toʻgʻrisida birinchi ocherkini ijod qilgan; Motsart oʻzining birinchi musiqiy asarini 3 yasharligida, ilk operasini esa 12 yoshida bastalagan; rus moʻyqalam daholari Ilya Repin, Valentin Serovlar ijodlarini 4 yoshdayoq boshlashgan; Aleksandr Pushkin “Ruslan va Lyudmila” nomli mashhur poemasini 17 yoshida yozib tugatgan, Fridrix Shiller esa shu yoshga ham yetmay dunyoga mashhur “Qaroqchilar” pyesasini yozgan; Paskal 15 yoshida birinchi ilmiy ishini himoya qilgan. Mixail Sholoxov oʻzini dunyoga tanitgan “Tinch Don” romanining birinchi jildini yozib tugatganida 23 yoshga toʻlmagan edi, shu yoshda Mixail Lobachevskiy matematika fanlari boʻyicha professor boʻlgan edi; Angliyalik fizik, professor U. Lorens Bregg (1890–1970) esa 25 yoshida olimlardan eng yosh Nobel mukofoti sohibi boʻlgan va hokazo.

Eng qizigʻi, ijodkorda taʼtil yoʻq, sayohatda ham, uyida ham, baribir, ishlayveradi, bu yoʻlni u oʻzining erkin ixtiyori bilan tanlaydi, uning tarjimai holi isteʼdod va mehnatdan iborat. Uning mahorati isteʼdod va mehnatning uygʻunligidan vujudga keladi. Shuning uchun ham olmon faylasufi Kant: “Ijod – insonga lazzat bagʻishlaydi, ishtiyoqni qoʻzgʻaydi, hayotga boʻlgan muhabbatni tugʻdiradi”, deb yozadi. Adolat va insoniylik borasidagi, tasavvuf daholarining komil inson haqidagi teran fikrlari falsafiy gʻoyalarning yorqin namunasidir. Ijod bu – chidam, ham ruhlanish, ham mehnat, ham rohatlanish, ham “ijod azoblari”, ham “ijod quvonchi”dir. hunamiz”.