bunday o’zgarishi birinchi marotaba mashhur rus olimlari S.N.Vernov va
33
kosmik zarralarning energiyasi, keng atmosfera yog’dusining Cherenkov
nurlanishi to’la oqimini aniqlash yo’li bilan aniqlagandir. Olingan spektrlarni
quyidagicha funksiyalar bilan ifodalash mumkindir.
16
0
15
1
1
2
12
,
0
30
,
2
15
0
10
0
15
0
15
1
1
2
09
,
0
63
,
1
15
0
10
0
10
0
,
2
10
5
;
10
10
)
8
,
0
2
,
5
(
)
(
10
5
,
3
10
5
,
1
;
10
10
)
3
,
0
9
,
1
(
)
(
Е
стер
сек
см
E
E
F
Е
стер
сек
см
E
E
F
(2.7)
Rasm va formulalardan ko’rinib turibdiki, kosmik zarralarning energetik
spektrini qiyaligi
15
10
)
5
3
(
eV energiyada o’zgaradi (1,7 dan 2,3gacha).
Samarqandda Cherenkov nurlanishidan foydalanish kosmik nurlarning absolyut
intensivligini topish imkonini berdi. Energiyasi 10
15
eV dan katta zarralarning
absolyut intensivligi
1
2
10
)
(
10
2
ср
с
cм
ni tashkil qiladi.
Yakutiya va Xavera Park ustanovkalarida olib borilgan izlanishlarning
ko’rsatishicha, kosmik nurlar spektrining qiyaligi ~
8
10
3
GeV energiya atrofida
yana bir marotaba o’zgaradi.
Kosmik nurlarning ximiyaviy tarkibi va energetik spektrini aniqlashda
olingan natijalar, kosmik nurlar astrofizikasida zarralarni paydo bo’lishi va
koinotda tarqalish mexanizmini tushunishda katta ahamiyatga egadir.
III. Elektronlar va Galaktika.
Elektronlarning identifikasiyasi elektromagnit
kaskad
yordamida
amalga oshiriladi. Qayd qiluvchi asbobning tarkibida qo’rg’oshin plastinkasi
bo’lib, unda elektromagnit kaskad vujudga keladi. Elektron energiyasi kaskad
chizig’ining maksimumiga to’g’ri keluvchi zarrachalar soni orqali topiladi.
Zarralarning soni esa ssintillyasion yoki Cherenkov nurlanishi schyotchiklari
yordamida o’lchanadi. Tajribalar balonlarda
yoki Yerning sun’iy yo’ldoshlarida
o’rnatilgan asboblar yordamida o’tkaziladi.
O’lchashlarning ko’rsatishicha elektronlarning 1 GeV energiyadan kichik
soxasida intensivlik vaqtga va Quyosh aktivligiga bog’liq ravishda juda katta
o’zgaradi. 10 GeV-dan katta energiya soxasida elektronlar spektrining qiyaligi
oshadi va J ni quyidagi darajali funksiya bilan ifodalash mumkindir.
1
2
20
,
0
25
,
3
)
(
500
)
(
ГэВ
ср
с
м
E
E
J
e
Osonlik bilan ko’rsatish mumkinki, Yer sathida elektronlarning intensivligi
xuddi shunday energiyali protonlarning intensivligidan 100 marotaba kichikdir,
ya’ni elektronlar energiya zichligi, protonlar energiya zichligidan 100 marotaba
kichikdir.
3
2
/
10
~
(
см
эВ
e
). Yuqorida elektronlarni magnit maydonida sinxrotron
nurlanish mexanizmini qayd etgan edik. Bunday mexanizm galaktikadagi
elektronlarni qayd qilish imkonini beradi. Galaktika magnit maydoni
6
10
5
~
В
Gs
dir. Hisoblashlarning ko’rsatilishicha, elektronlar
Мгц
2
10
~
chastota intervalida,
ya’ni radioto’lqinlar oblastida nur chiqaradi. Shuning uchun qayd qilingan
diapozonda radioto’lqinlarni intensivligini o’lchab, yulduzlar aro fazodagi
elektronlarni dastasini aniqlash mumkindir. U Yer sathida o’lchangan qiymatiga
34
teng ekan. Shunday natijalar mavjudki, unga ko’ra energiyasi 2 GeV dan kichik
bo’lgan elektronlar spektri 10 GeV dan kichik energiyali elektronlar spektriga
ko’ra tekisroqdir.
Butun osmonning radiodiapozonida diffuz nurlanishidan tashqari, diskret
nurlanish manbalari ham mavjuddir. Masalan Krabovid tumanligidan kuchli
sinxrotron tabiatli nurlanish qayd etilgandir. Bundan Krabovid tumanligida kuchli
elektronlar dastasi borligi kelib chiqadi. Bunday obyektning elektron hosil qilish
quvvati ~10
38
erg/s-ga tengdir. Hozirda boshqa bunga o’xshagan obyektlar ham
qayd etilgandir.
Do'stlaringiz bilan baham: