Космик нурлар физикаси

2.2. Galaktikalar va yulduzlar sistemalari. 

 

         Reja:    I. Galaktikalar va kosmik nurlar. 

                    II. Yangi yulduzlar. 

                    III. Pulsarlar. 

                    IV. Kvazarlar va radiogalaktikalar. 

Darsning  maqsadi:  Talabalarga  yulduzlar  sistemalari,  galaktikalar  va 

galaktik kosmik nurlar to’g’risida ma’lumotlar berish.  

Tayanch  iboralar:  galaktika,  o’ta  yangi  yulduzlar,  pulsarlar,  neytron 

yulduzlar,  radiogalaktikalar,  kvazarlar,  sinxrotron  nurlanish,  kosmik  neytrinolar, 

kosmik nurlar. 

Dars  o’tish  vositalari:  sinf  doskasi,  plakatlar,  darsliklar,  o’quv  uslubiy 

qo’llanmalar, fizik lug’atdan foydalanish, tarixiy ma’lumotlar. 

Dars  o’tish  usullari:  takrorlash,  suhbat  va  savol-javob  hamda  munozara 

asosida jonli muloqot o’tkaziladi, masalalar yechiladi, iboralarga izohlar beriladi. 

 

 I. Galaktikalar va kosmik nurlar. 

Kosmik  nurlarning  juda  ko’p  xususiyatlari  galaktikada  o’tuvchi  jarayonlar 

bilan  aniqlanadi.  Galaktika  100  milliarddan  ko’proq  yoshi  turlicha  bo’lgan 

yulduzlardan tashkil topgan. Galaktika spiral shaklga ega bo’lib, uning ko’ndalang 

kesimi diskdan iborat bo’lib, u yulduzlar bilan zich to’ldirilgandir. Galaktikaning 

markaziy qismi shar (ellipsoidal) shakliga ega bo’lib, unga galo deyiladi. Galoning 

radiusi  30  kPs  ga  yaqindir.  Galaktika  qo’ltiqlarining  burilish  burchagi  taxminan 

85

o

  ga  tengdir.  Barcha  qo’ltiqlar  buriladi,  10  kPs  masofada  (Quyosh  yaqinida) 

burilish  tezligi  200  km/s  ga  teng  bo’lib,  galaktika  markazi  atrofida  burilish  davri 

275 yilni tashkil etadi. 

Yulduzlar orasidagi  fazo  gazlar 

(asosan vodorod va geliy) bilan 

to’ldirilgan-dir. 

Gazlarning 

konsentra-siyasi 

yulduzlar 

konsentra-siyasidek qo’ltiqlarda 

yuqo-ridir.  5-8  kPs  masofada 

gaz  va  changlarning  zichligi  1 

atom/sm

3

    ga  yetadi.  Gazlar-

ning 

taxminan 

3%-i 

ion-

lashgandir. 

Galaktika 

markaziga  yaqinlashgan  sari 

gaz zichligi oshadi. Galoda esa aksincha zichlik kichikdir (~10

-2 

atom/sm

3

). Chang 

va  gardlarning  tuzilishi  murakkabdir,  ular  qisman  bir  butun  zichligi  past,  qisman 

zichligi katta bo’lgan bulutlardan iboratdir. Bunday bulutlarning o’lchami 0,1 dan 

100  Ps  gacha  bo’ladi.  Zichligi  katta  bo’lgan  bulutlarda  vodorod  zichligi  20-30